“Romani nç̆aralobaşi irişen ʒ̆oxlemxtimu noʒ̆ile ren!”

 

 

 

“Romani nç̆aralobaşi irişen ʒ̆oxlemxtimu noʒ̆ile ren!”

 

 

[Goʒ̆otkvala: Ma A. Cengiz Bukeri doviçini dido ʒ̆anapeş ʒ̆oxle 2012 ʒ̆anas, derneğis, Kadikoy AKA- DERi-s, so namepçapt̆i Lazuri dersepe. Gecgineri mamgurepe çkimişen arteri rt̆u. Didopeten int̆ernet̆iten rt̆asnati, dido ʒ̆anapeşen doni irtibati komiğunan. T̆okseri A. Cengiz Bukerişi ar ketabi kogamaxtu: “vit̆oşʒ̆anapeten Mjoraşi Dobadona”. Gurişmeç̆voni ren aʒ̆işa va mak̆itxu ketabi muşi. Mara illaki dovik̆itxaminon. A. Cengiz Bukeri k̆ala bğarğali. Doxmeli skidala muşi, majura k̆ult̆uruli noçalişepe muşi, aya ağani ketabi muşi do ağani p̆rojepe muşişen ç̆it̆a- ç̆it̆a bğarğalit. 25. VI. 2024, Ali İhsan Aksamazi]

Ali İhsan Aksamazi: K̆aixeşa komiçkin, tkvan ti-tkvanişen molaşinu k̆ai va giʒ̆onunan, eşo miçkin ma. Mara xoloti tkvan ar- jur mutu gk̆itxat. Ti- tkvani domoçinopit. So, mundes dibadit? Mu nʒ̆opulapes igurit? Mesleği do noçalişepe tkvanişen molamişinit? Mu nenape giçkinan?

A. Cengiz Bukeri: Tkvan mtini zop̆ont, ti- çkimişen molapşina, eya va momʒ̆ons, mara xoloti ketabepe do majura noç̆arepe çkimi pxaziraşakis, gonepti, oxoʒ̆onapu naminon ti-çkimi ren, mis açkinen, majura mç̆arupe steri. Mtini dogiʒ̆vatna, k̆oçepes irote ti- mutepeşi  nart̆usteri mskvaşa oxoʒ̆onapu unt̆erenan, emuşeniti am gagnapaten oğarğalu, nenape, noç̆ara doʒ̆opxerenan, eşo domaʒ̆onen, eşo matkven. Toli çkimiten, irişi “kyainati”, varna felsefeşi nenaten oqopumu xvala ti- muşi k̆ala koren. Murenna eşo, ketabi çkimiten antepe oxoʒ̆onapuşi gza kogebdgiti. Mara dido mç̆ireli dulya ren aya. Ayati giʒ̆vat… Aʒ̆iti nena gegiktirat: İst̆anbolis dovibadi. Eşo giʒ̆vat, Turkiyeşi majura k̆oçepe steri, mati p̆ap̆ulepe çkimişen ʒ̆oxleni mzaxalepe çkimi va viçinop, va miçkin; emuşeniki, gonepti, maovrani oşʒ̆anuraşen doni, Hinduri do Çinuri k̆ult̆urepeşenti tesiri naaqu İslamuri gagnapaşa mek̆irelixeşa, mencelonişa ti gendrik̆u steri ar sist̆emiten lamtinalepe do ok̆obğalepe doʒ̆opxes k̆oçepek. Am noʒ̆irenitenti giʒ̆vat; Cengiz Xanişa mek̆ireli mteli k̆oçepe, mu cinsi do diʒxirişen t̆estina Cengizişi miletişen işinet̆u. Man aya dulya aşo komiçkin do aşo matkven. Aʒ̆i mtini bzop̆onna, mteli dunyasti aya dulya aşo ren. Cinsi do cinsişcoxo steri t̆erimepe, Gyulva Avrop̆as, maovrani oşʒ̆anuşk̆ule, beciti diqu. Mara Xrist̆iyanobaşi ceraşi gurişeni,  mtini giʒ̆vatna, ek̆onariti sist̆emat̆uri navart̆u K̆iliseşi k̆ayidepek eşo varna aşo genet̆ik̆uri k̆eremuli oxoʒ̆onus memişvels. Nagiʒ̆umert k̆ayidepe beciti ren mara xoloti huk̆uk̆uri do teoriuli şecereşi gagnapaşen gamaxtimeri ren, ma aşo miçkin. Mtini giʒ̆vatna, ma otkvalu minon, k̆oçepe artimajura k̆ala ek̆o oxokteri renanki ilmuri do rasyonaluri gagnapaten noseri çkar miti razizmişi gzas var gedgitasen. Emuşkule, didopeten Avrop̆as,  dido ginže oras homo sap̆iensi k̆ala neandert̆alisi artotxeşa ar k̆ele k̆ult̆urulixeşa, majura k̆ele diʒxirixeşa artimajuraşa oxokteri skides, çodinuri icadepe do goşogorapek çkin eşo moʒ̆irapan aʒ̆i. Emuşeniti k̆oçinoba gamak̆atu do razizmi varti ilmuri, varti k̆oçinuri ren, aşo miçkin… Ma İst̆anbolis dovibadi mara varti etnik̆uri, varti sarayk̆oçepeşi gagnapa miğun. Nana çkimişi ʒ̆oxleni mzaxalepe “9ʒ Harbi”-şen mt̆ineri muhacirepeşi ocağepeşen arteri renan… Muç̆o Ataturkik tku, mati ti-çkimi eşo Turki pşinap do Turkoba çkimiten vimʒkver. Mara aya gagnapa ti-çkimi şeni endoli va ren, dido p̆at̆i xalepe bžirop tina, xoloti dunyaşi mteli k̆oçepes p̆qorop, xoloti mteli k̆oçepe cuma çkimi pşinap. Çkimi toliten, ilimikti eşo miʒ̆umernan, k̆oçinoba ar didi ocaği ren, amus humanizma gatkvenan … (Mtini giʒ̆vat, aya t̆erimis, humanizmas kuğun çkvadoçkva maanape. Aya t̆erimi naixmars iri k̆oçik aya t̆erimi çkvadoçkva maanapeten ixmar. Emuşeniti aya t̆erimişi mʒxade maana ipti miçkit̆an)… 25 ʒ̆anağani 1942 ʒ̆anas, ç̆umani k̆ele dovibadere, nufusişi k̆ayidi çkimi ek̆uleni ndğas xveneri ren... Em ʒ̆anapes, berepe şkvit ʒ̆aneri iqvesşi, nʒ̆opulaşa ulut̆es,  iguramt̆es. Emorapeşi adeti eşo rt̆u do emuşeni. Ma anşi ʒ̆aneri vort̆i mara gazeta vik̆itxupt̆u, didilepe k̆ala int̆elekt̆ualuri meselepeşen mağarğalet̆u. Didilepek aya xali çkimi kožiruşi, ma astaxolo mamgure domʒ̆opxes. Açkva Beyazit- Majurani İlkmektebis mamgure vort̆i. Memduha coxoni ar mamgurapale komiqonut̆es. Memduha Xanumi çkar va gomoç̆k̆ondun, ordo ordo gomaşinen.  Mara nʒ̆opulas majurape steri eşo arşvacis var oxovamç̆k̆i, entepe k̆ala va maxvenu entepe çkimi k̆ala va axvenes.  Majura mamgurepek boncapeşi oguru şeni gzalepe gorupt̆esşi, ma çkimeburot uxonaronixeşa mak̆itxet̆u. Ma mak̆itxet̆u mara majurapek icert̆u. Guri geiç̆k̆omes, çkimi k̆ala va axvenes. Emoras hek umanebrobas, xvalanobas do xvala dodginus oxovamç̆k̆i. Sinifişi megabrepe çkimi steri va vort̆i; ar k̆ele tapala, majura k̆eleti ek̆onari menceloni va vort̆i. Masumani sinifis vort̆i, baba çkimik ar oxori k̆eçopu Fatihişi semtis. Beyazitişen Fatihişa mek̆aptit. Çkin Fatihişi Okumuş Adami coxoni sokağis ar oxorişa dovibargit. Eşo iquşiti, Beyazit- Majurani İlkmektebi mevaşkvi do Fatih Taşmektebis ogurus kogevoç̆k̆i. Ekoni mamgurapale çkimis Ragiba Xanumi coxont̆u… Ma maotxani sinifis na vort̆i orapes, ar umçane dak çkvadoçkva sinifepeşen maxutani sinifişi mamgurapes İnglisuri dersepe meçapt̆u, doxmeli mara faxrixeşa İnglisuri dersepe meçapt̆u. Emoras İnglisuri nena k̆ala doviçini. Mtini giʒ̆vatna, aya k̆ursi maxutani sinifişi mamgurepe şeni rt̆u. Mamgurapalepe çkimik ma dido noseri mşinapt̆es. Emuşeni mati İnglisuri k̆ursişa kemzdes, k̆ainoba moğodes, şukri voğodap… Oşkenda do lise Vefa Lises kodoviguri… Aya aʒ̆i ginže ambai ren do hak eşo  mevaşkva… İmtianis kamapti, 1961ʒ̆anas rt̆u, imtiani komovorgi do çodinasti Tıbbiyeşi Mektebis ogurus kogevoç̆k̆i.  Majura fak̆ult̆epeşi doloxe tibbiyes goşapʒxuni. Didopeten ilimepeşi oguruşa toli komiğut̆u do emuşeni. İst̆anbolişi Tibbişi Fak̆ult̆es nadovigurapt̆i oras ar-jur nena çkva kodoviguri. Rusuli nena kodovigura ma do tolamepe govistiki, dido memandaru. Lises nadovigurapt̆i orapes, çkimeburot met̆k̆obineri- met̆k̆obineri Alamanuri, Latinuri, Sirbuli nenapeti dovigurapt̆i. Sinifis Yugoslavyaşen muhaciri moxtimeri ar manebra komiqount̆u. Emuk̆ala dost̆i doviqvi do eşopeten Sirbuli dovigurapt̆i. Emuşk̆ule çkimeburot, eşo matkven, İsp̆anuri nenati kodoviguri. Deli devrişi steri nenaş ketabepe ep̆ç̆opupt̆i, lai aya hobi maqveret̆u do mutu var.

Ali İhsan Aksamazi: Ar- jur nena kogiçkinan.  Xolo gk̆itxat aʒ̆iti. Muç̆oşi digurit aya nenape, çkin miʒ̆vateni? Aʒ̆i gamoçkvineri ketabi tkvanişenti bğarğalaten. ʒ̆oxleni orapes gamoçkvineri ketabepe, noç̆arepe do k̆ult̆uruli noçalişepe tkvanişenti ambai komomçit, mu iqven.

A. Cengiz Bukeri: İnglisuri, Alamanuri, İsp̆anuri… nenape tişen k̆udelişa mskvaşa komiçkin, eşo matkven. Mara çkvadoçkva derecepes naoxomaʒ̆onen vana eşo varna aşo      namiçkin, aşina navore majura nenapeti koren. ʒ̆oxleni orapes gamoçkvineri ketabepe çkimi didopeten majura nenapeşen tercume ren. Tercume momʒ̆ondun, ar k̆ele otkvalu naginonan mutupe k̆oçepes uʒ̆umert, majura k̆eleti natkumert nenape tkvani navarenşeni, entepeşi xilafi tkvani va iqven, mesuloba tkvani va ren. K̆oçik mutu tkuşi, natku nenaşi mesuli ren. Turkiye do galeni dobanonapeşi tibburi dergepes gamoçkvineri noç̆epe komiğun… Gamoçkvineri şiirepe, k̆ult̆uruli noç̆arepeti komiğun mara aya mesele armʒika gurimeç̆voni ren, emuşeniti aya aʒ̆i xvala ma miçkit̆as, domibağun. Tkvanti ginonanna, aya aʒ̆i var ek̆ule bğarğalat!

Ali İhsan Aksamazi: Namaçkinen k̆onariten, dunyaşi otxo ğocişen ambaoni k̆oçi ret. K̆oçinobaşi qoropaten yepşeri guri kogiğunan. Peroni xasieti kogiğunan. Vicdani kogiğunan. Uadalet̆obas nudgitupt.  K̆oçinoba so ulun? Tkvan nadibadit ʒ̆anapes, noğarepes kovali k̆arnaten meçapt̆u hukumetik. Tkvan namoirdit dunyas, iri oxoris tito t̆ilifoni va rt̆u. Radyoşi ç̆andinape xerxeuli rt̆u. T̆elevizyoni va rt̆u.  Aʒ̆i iris xes tito mobiluri t̆ilifoni kuğun. Dido mk̆ule oraşi doloxe iri saxas skidalaşi dido p̆aradigma diktiru, tkvan antepe k̆aixeşa kožirit. Antepe mteli şeni muepe gatkvenan? Oput̆epe noğa iqu, noğape oput̆e iqu, eşoi? Oput̆epes noğari doviqvit, noğapes oput̆ari doviqvit, eşoi? Am xali şeni tkvan mu izmont?  K̆oçinobaşi ç̆umen- gendğani şeni muepe izmont?

A. Cengiz Bukeri: Ar maanaten mskva nenape tkvaniten, mara mtini giʒ̆vatna, mʒxade naren nenape tkvaniten çkimden molaşinapt. Mskva mara mʒxade nenape tkvani şeni dido şukuri goğodapt. Guriş doloxe namiğunpeşen aʒ̆işakis eşo dido mutu va giʒ̆vit mara tkvan xoloti oxogaʒ̆ones, eşo ižiren.  Nç̆ela do gurişen manebroba tkvani şeni minnettari vore tkvanda, irote ixelat do nʒaşa yextat! Radyoşi xerxeuli ç̆andinaşen miʒ̆umert, aya xvalaxeşa juris miçkit̆an, ar mutu giʒ̆vaten. Turkiyeşi Cumxuriyetişa radio komoxtuşi,  dido k̆oçik radioşi ç̆andina gyunaxi şinapt̆u, radioşi ap̆arat̆i var eç̆opupt̆u, radioşi ç̆andinas va nusimint̆u.   Moro k̆oçepek devletişi doxmeli rabisk̆aten radio ixmart̆es. Man antepe mteli tişen k̆udelişa tolepe çkimiten kobžiru, qucepe çkimiten kovogni… Ho,  emoras ant̆eniti dido p̆roblemi rt̆u… Turkiye dido diktiru; mtini giʒ̆vatna, dunya diktiru. “Xvala ktirapa va iktiren”-ya zop̆onan. Mtini zop̆onan. Mara mtini giʒ̆vatna, çodina oşʒ̆anuras ktirapa dido komanžinu. Dido komanžinu; k̆oçis aya perpuxeşa var oxvaʒ̆onen, aşo matkvenan do mutu var. 

Ali İhsan Aksamazi: T̆okseri tkvani ketabi kogamaxtu: “Vit̆oşʒ̆anapeten Mjoraşi Dobadona”. Aʒ̆işakis ketabi tkvani va mak̆itxu. Ketabi tkvanişen gk̆itxat, eya minon.  Ketabi tkvani tami- tamişa mundes kogamaxtu? Namu gamamçkvalaşen kogamaxtu? Tkvani doxmeli gamaçkvala reni? Muk̆onari t̆irajiten kogamaxtu ketabi tkvani? K̆oçepes ketabi tkvani so ažirenan?

A. Cengiz Bukeri: Ar mutu gak̆vandept: Mu iqven, “Vit̆oşʒ̆anapeten Mjoraşi Dobadona” coxoni ketabi çkimi manişa ik̆itxit do eşo bğarğalat. Mara amuşen ʒ̆oxle T̆omaso K̆amp̆anelaşi ut̆op̆iuri romani  “Mjoraşi Dobadona”-ti ik̆itxit do eşo bğarğalat. Emuşk̆ule xolo bğarğalat, ma eşo vizmon.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti xolo ketabi tkvanişen gk̆itxat, eşo minon ma. Mk̆uleşa ketabi tkvanişi dolorenaşen mologaşinenani? Ketabi tkvanişi k̆apağis “ilmur-fant̆ast̆ik̆ur felsefuri romani” noç̆ars. Mara k̆apağişi suretişi gagnapaşen ketabişi dolorena şeni tis çkvadoçkva simadape komeşamixtu mara xoloti dolorenaşen mtini k̆arari var memaçu ma.  Emuşeniti xolo tkvan gk̆itxare, eşo domaç̆irs.  Ot̆obiyografiuli noçalişe reni? Çodina zerbi t̆eknolojiuri mordapa do k̆oçinobaşa feydoni- zararoni tesirepe muşişen ambai nameçaps noçalişe reni? K̆oçinobaşi andğaneri xali felsefuri gagnanapen oxoʒ̆onapapt, eşo reni? Dido mcve orapeşen andğaşa k̆oçinobaşi rdala, lamtinaluri mordapa, buncinaşa mancoba muşişi orapeşen do ek̆uleni omralapa, mancoba do ok̆ortalaşi xalepeşen ambaepe momçapt, eşoi? K̆oçinonaşi ek̆uleni orapeşen ʒ̆oxleşen ambaepe momçapt, eşoi?

A.Cengiz Bukeri: Mk̆uleşa giʒ̆vat, ketabi çkimi romani ren. Lamtinala çkinis ek̆onari modernuli gagnapa uğun nati, xoloti romani k̆ai toliten ižiren. Andğaneri ndğas teorixeşa Avrop̆as skidun yado eşo içkinen k̆ult̆uri, mtini giʒ̆vatna, Yulvaşi var, K̆oçinobaşi noxvene ren. Edo aya k̆ult̆uri nadoʒ̆opxu irişen didi fakt̆ori nç̆araloba ren. Romaniti nç̆aralobaşi irişen ʒ̆oxlemxtimu noʒ̆ile ren. Muç̆o musik̆aşi irişen ʒ̆oxlemxtimu noʒ̆ile op̆era renna, eşo. Homerosişi dest̆anepe navuʒ̆umert romanepe var t̆esk̆oni, andğaneri ndğas varti Grek̆o- Romaluri k̆ult̆uri, varti Ronesansi, varti humanizmi iqvasunt̆u. Ma aşo miçkin. Don K̆işot̆i steri jureneçi- jureneçidovit k̆onari romaniten çodina orapeşi mordapa gemiç̆k̆es çkin. Aya romanepe medeniyetişi ok̆iduşi tito kva diqves, msimadu k̆oçepes diyalogepe komomçes, memişkves. “(1984) Vit̆onçxorooşdootxoneçidootxo”, “(Guroni) Ağani Dunya”, “Skindinapeşi Bak̆i”-şen ambai va giğunanna, varti sosyoloji, varti felsefe, eşo giʒ̆vat, varti p̆olit̆ik̆a gaxvenan. Eşo va reni? Am romani çkimi minimumixeşa am romanepeşi monk̆anobas kobžirop mati.  Ketabi çkimi dido gamiçinasen ma do va bzop̆on, eşoti va minom. Mara k̆oçepek ketabi çkimi ik̆itxas, eya minon ma xvala. Ketabi çkimi irik ik̆itxasen do irik tişen k̆udelişa simadape çkimi arşvacis oxoʒ̆onasen, eyati va mepşven ma. Mara k̆rit̆ik̆uli rt̆as nati nç̆ela do ozmonu maqvas, eya minon ma. Eşo giʒ̆vat, k̆oçepek isimadan, simadepe çkimis nusiminan, aʒ̆inerişen çkva osimadus memişvelan… Ma var, çkimi osimadus mxuci momçan,  omudi do naminon, xvala aya ren.

Ali İhsan Aksamazi: Ketabi tkvani muşeni aya coxo gyodvit, “vit̆oşʒ̆anapeten Mjoraşi Dobadona”?

A.Cengiz Bukeri: Dido basiti ren: Tomas Morik nayoçkinu ut̆op̆iuri adetiten T̆omaso K̆amp̆anelak nadoç̆aru  “Mjoraşi Dobadona” coxoni ketabis mevungapini ketabi çkimişi coxo.  Eşo matk̆ven, ut̆op̆iaşi k̆eremulis çodina k̆erkelixeşa ti-çkimi ok̆atu mint̆u, eşoten masimadu, gonepti, mu miçkin. Emuşk̆ule fizik̆iş ilimişi çodina frat̆i do onç̆eloni icadepetenti xavesi komomanžinu, ayati mʒxade ren. Eşo ar gagnapa maquki namiçkinpe, nakobžirupe va oxovoʒ̆onapuşi, lai ti- çkimi k̆abaetoni pşinamint̆u.

Ali İhsan Aksamazi: Açkva int̆erviuşi çodinaşa komevanç̆it. Çodina ketabi tkvanişi ğaraten ağani ketabiş p̆rojepeti giğunani? Ar- jur nena otkvalu ginonani?

A.Cengiz Bukeri: Ho, moro, dido… Mara amuşeni armʒika skidala, armʒika para, armʒikati ora domaç̆irs.

Ali İhsan Aksamazi: Çkimi şeni ora tkvani doxarcit, şukuri goğodapt. Ma tkvan navar gk̆itxit, mara tkvan oğarğalu naginonan ambaepe giğunanna, entepeti miʒ̆vit, mu iqven! pimpili dixaşa gegixtan do nʒaşa yextat!

A. Cengiz Bukeri: Mantiğiten naoxoiʒ̆onen do k̆oçişi renobaşi irişen didi hediye naren nosi va vinç̆elt, emk̆ata ndğalepes pskidut, eşo oxomaʒ̆onen. Aya xvala andğaneri ndğalepeşi xarmalobe ren, eşo vizmon ma. Mara mtini gza muç̆oşi bžiraten ma do visimadep. Aʒ̆ineri ugagnaponi oxoşirşoleri dulyapes çkar miti va kodololas. Emuşeniti  kodoxedan do k̆oçepe mskvaşa isimadan, aya minon ma. Meditasyoniti osimaduşi gzalepeşen arteri ren mara nosiş oçalişus vardo, moşvacinus nuşvels. Mtini dulya varti dido doç̆k̆indinu, varti dido dulya oxvenu ren… Çkimi şeni mtini dulya ozmonu ren. Xelabati ozmonuk momiğasunon, ma eşo komiçkin. Xeladok̆aobaten doskidit.

“რომანი ნჭარალობაში ირიშენ წოხლემხთიმუ ნოწილე რენ!”

 

 

[გოწოთქვალა: მა ა. ჯენგიზ ბუქერი დოვიჩინი დიდო წანაფეშ წოხლე 2012 წანას, დერნეღის, ქადიქოჲ AKA- DER-ის, სო ნამეფჩაფტი ლაზური დერსეფე. გეჯგინერი მამგურეფე ჩქიმიშენ ართერი რტუ. დიდოფეთენ ინტერნეტითენ რტასნათი, დიდო წანაფეშენ დონი ირთიბათი ქომიღუნან. ტოქსერი ა. ჯენგიზ ბუქერიში არ ქეთაბი ქოგამახთუ: “ვიტოშწანაფეთენ მჟორაში დობადონა”. გურიშმეჭვონი რენ აწიშა ვა მაკითხუ ქეთაბი მუში. მარა ილლაქი დოვიკითხამინონ. ა. ჯენგიზ ბუქერი კალა ბღარღალი. დოხმელი სქიდალა მუში, მაჟურა კულტურული ნოჩალიშეფე მუში, აჲა აღანი ქეთაბი მუში დო აღანი პროჟეფე მუშიშენ ჭიტა- ჭიტა ბღარღალით. 25. VI. 2024, ალი იჰსან აქსამაზი]

ალი იჰსან აქსამაზი: კაიხეშა ქომიჩქინ, თქვან თი-თქვანიშენ მოლაშინუ კაი ვა გიწონუნან, ეშო მიჩქინ მა. მარა ხოლოთი თქვან არ- ჟურ მუთუ გკითხათ. თი-თქვანი დომოჩინოფით. სო, მუნდეს დიბადით? მუ ნწოფულაფეს იგურით? მესლეღი დო ნოჩალიშეფე თქვანიშენ მოლამიშინით? მუ ნენაფე გიჩქინან?

ა. ჯენგიზ ბუქერი: თქვან მთინი ზოპონთ, თი- ჩქიმიშენ მოლაფშინა, ეჲა ვა მომწონს, მარა ხოლოთი ქეთაბეფე დო მაჟურა ნოჭარეფე ჩქიმი ფხაზირაშაქის, გონეფთი, ოხოწონაფუ ნამინონ თი- ჩქიმი რენ, მის აჩქინენ, მაჟურა მჭარუფე სთერი. მთინი დოგიწვათნა, კოჩეფეს იროთე თი- მუთეფეში  ნარტუსთერი მსქვაშა ოხოწონაფუ უნტერენან, ემუშენითი ამ გაგნაფათენ ოღარღალუ, ნენაფე, ნოჭარა დოწოფხერენან, ეშო დომაწონენ, ეშო მათქვენ. თოლი ჩქიმითენ, ირიში “ქჲაინათი”, ვარნა ჶელსეჶეში ნენათენ ოყოფუმუ ხვალა თი- მუში კალა ქორენ. მურენნა ეშო, ქეთაბი ჩქიმითენ ანთეფე ოხოწონაფუში გზა ქოგებდგითი. მარა დიდო მჭირელი დულჲა რენ აჲა. აჲათი გიწვათ… აწითი ნენა გეგიქთირათ: ისტანბოლის დოვიბადი. ეშო გიწვათ, თურქიჲეში მაჟურა კოჩეფე სთერი, მათი პაპულეფე ჩქიმიშენ წოხლენი მზახალეფე ჩქიმი ვა ვიჩინოფ, ვა მიჩქინ; ემუშენიქი, გონეფთი, მაოვრანი ოშწანურაშენ დონი, ჰინდური დო ჩინური კულტურეფეშენთი თესირი ნააყუ ისლამური გაგნაფაშა მეკირელიხეშა, მენჯელონიშა თი გენდრიკუ სთერი არ სისტემითენ ლამთინალეფე დო ოკობღალეფე დოწოფხეს კოჩეფექ. ამ ნოწირენითენთი გიწვათ; ჯენგიზ ხანიშა მეკირელი მთელი კოჩეფე, მუ ჯინსი დო დიცხირიშენ ტესთინა ჯენგიზიში მილეთიშენ იშინეტუ. მან აჲა დულჲა აშო ქომიჩქინ დო აშო მათქვენ. აწი მთინი ბზოპონნა, მთელი დუნჲასთი აჲა დულჲა აშო რენ. ჯინსი დო ჯინსიშჯოხო სთერი ტერიმეფე, გჲულვა ავროპას, მაოვრანი ოშწანუშკულე, ბეჯითი დიყუ. მარა ხრისტიჲანობაში ჯერაში გურიშენი,  მთინი გიწვათნა, ეკონარითი სისტემატური ნავარტუ კილისეში კაჲიდეფექ ეშო ვარნა აშო გენეტიკური კერემული ოხოწონუს მემიშველს. ნაგიწუმერთ კაჲიდეფე ბეჯითი რენ მარა ხოლოთი ჰუკუკური დო თეორიული შეჯერეში გაგნაფაშენ გამახთიმერი რენ, მა აშო მიჩქინ. მთინი გიწვათნა, მა ოთქვალუ მინონ, კოჩეფე ართიმაჟურა კალა ეკო ოხოქთერი რენანქი ილმური დო რასჲონალური გაგნაფათენ ნოსერი ჩქარ მითი რაზიზმიში გზას ვარ გედგითასენ. ემუშქულე, დიდოფეთენ ავროპას,  დიდო გინძე ორას ჰომო საპიენსი კალა ნეანდერტალისი ართოთხეშა არ კელე კულტურულიხეშა, მაჟურა კელე დიცხირიხეშა ართიმაჟურაშა ოხოქთერი სქიდეს, ჩოდინური იჯადეფე დო გოშოგორაფექ ჩქინ ეშო მოწირაფან აწი. ემუშენითი კოჩინობა გამაკათუ დო რაზიზმი ვართი ილმური, ვართი კოჩინური რენ, აშო მიჩქინ… მა ისტანბოლის დოვიბადი მარა ვართი ეთნიკური, ვართი სარაჲკოჩეფეში გაგნაფა მიღუნ. ნანა ჩქიმიში წოხლენი მზახალეფე “93 ჰარბი”-შენ მტინერი მუჰაჯირეფეში ოჯაღეფეშენ ართერი რენან… მუჭო ათათურქიქ თქუ, მათი თი- ჩქიმი ეშო თურქი ფშინაფ დო თურქობა ჩქიმითენ ვიმცქვერ. მარა აჲა გაგნაფა თი- ჩქიმი შენი ენდოლი ვა რენ, დიდო პატი ხალეფე ბძიროფ თინა, ხოლოთი დუნჲაში მთელი კოჩეფეს პყოროფ, ხოლოთი მთელი კოჩეფე ჯუმა ჩქიმი ფშინაფ. ჩქიმი თოლითენ, ილიმიქთი ეშო მიწუმერნან, კოჩინობა არ დიდი ოჯაღი რენ, ამუს ჰუმანიზმა გათქვენან … (მთინი გიწვათ, აჲა ტერიმის, ჰუმანიზმას ქუღუნ ჩქვადოჩქვა მაანაფე. აჲა ტერიმი ნაიხმარს ირი კოჩიქ აჲა ტერიმი ჩქვადოჩქვა მაანაფეთენ იხმარ. ემუშენითი აჲა ტერიმიში მცხადე მაანა იფთი  მიჩქიტან)… 25 წანაღანი 1942 წანას, ჭუმანი კელე დოვიბადერე, ნუჶუსიში კაჲიდი ჩქიმი ეკულენი ნდღას ხვენერი რენ... ემ წანაფეს, ბერეფე შქვით წანერი იყვესში, ნწოფულაშა ულუტეს,  იგურამტეს. ემორაფეში ადეთი ეშო რტუ დო ემუშენი. მა ანში წანერი ვორტი მარა გაზეთა ვიკითხუფტუ, დიდილეფე კალა ინტელექტუალური მესელეფეშენ მაღარღალეტუ. დიდილეფექ აჲა ხალი ჩქიმი ქოძირუში, მა ასთახოლო მამგურე დომწოფხეს. აჩქვა ბეჲაზით- მაჟურანი ილქმექთების მამგურე ვორტი. მემდუჰა ჯოხონი არ მამგურაფალე ქომიყონუტეს. მემდუჰა ხანუმი ჩქარ ვა გომოჭკონდუნ, ორდო ორდო გომაშინენ.  მარა ნწოფულას მაჟურაფე სთერი ეშო არშვაჯის ვარ ოხოვამჭკი, ენთეფე კალა ვა მახვენუ ენთეფე ჩქიმი კალა ვა ახვენეს.  მაჟურა მამგურეფექ ბონჯაფეში ოგურუ შენი გზალეფე გორუფტესში, მა ჩქიმებუროთ უხონარონიხეშა მაკითხეტუ. მა მაკითხეტუ მარა მაჟურაფექ იჯერტუ. გური გეიჭკომეს, ჩქიმი კალა ვა ახვენეს. ემორას ჰექ უმანებრობას, ხვალანობას დო ხვალა დოდგინუს ოხოვამჭკი. სინიჶიში მეგაბრეფე ჩქიმი სთერი ვა ვორტი; არ კელე თაფალა, მაჟურა კელეთი ეკონარი მენჯელონი ვა ვორტი. მასუმანი სინიჶის ვორტი, ბაბა ჩქიმიქ არ ოხორი კეჩოფუ ჶათიჰიში სემთის. ბეჲაზითიშენ ჶათიჰიშა მეკაფთით. ჩქინ ჶათიჰიში ოქუმუშ ადამი ჯოხონი სოქაღის არ ოხორიშა დოვიბარგით. ეშო იყუშითი, ბეჲაზით- მაჟურანი ილქმექთები მევაშქვი დო ჶათიჰ თაშმექთების ოგურუს ქოგევოჭკი. ექონი მამგურაფალე ჩქიმის რაგიბა ხანუმი ჯოხონტუ… მა მაოთხანი სინიჶის ნა ვორტი ორაფეს, უმჩანე და ჩქიმიქ ჩქვადოჩქვა სინიჶეფეშენ მახუთანი სინიჶიში მამგურაფეს ინგლისური დერსეფე მეჩაფტუ, დოხმელი მარა ჶახრიხეშა ინგლისური დერსეფე მეჩაფტუ. ემორას ინგლისური ნენა კალა დოვიჩინი. მთინი გიწვათნა, აჲა კურსი მახუთანი სინიჶიში მამგურეფე შენი რტუ. მამგურაფალეფე ჩქიმიქ მა დიდო ნოსერი მშინაფტეს. ემუშენი მათი ინგლისური კურსიშა ქემზდეს, კაინობა მოღოდეს, შუქრი ვოღოდაფ… ოშქენდა დო ლისე ვეჶა ლისეს ქოდოვიგური… აჲა აწი გინძე ამბაი რენ დო ჰაქ ეშო  მევაშქვა… იმთიანის ქამაფთი, 1961 წანას რტუ, იმთიანი ქომოვორგი დო ჩოდინასთი თıბბიჲეში მექთების ოგურუს ქოგევოჭკი.  მაჟურა ჶაკულტეფეში დოლოხე თიბბიჲეს გოშაფცხუნი. დიდოფეთენ ილიმეფეში ოგურუშა თოლი ქომიღუტუ დო ემუშენი. ისტანბოლიში თიბბიში ჶაკულტეს ნადოვიგურაფტი ორას არ-ჟურ ნენა ჩქვა ქოდოვიგური. რუსული ნენა ქოდოვიგურა მა დო თოლამეფე გოვისთიქი, დიდო მემანდარუ. ლისეს ნადოვიგურაფტი ორაფეს, ჩქიმებუროთ მეტკობინერი- მეტკობინერი ალამანური, ლათინური, სირბული ნენაფეთი დოვიგურაფტი. სინიჶის ჲუგოსლავჲაშენ მუჰაჯირი მოხთიმერი არ მანებრა ქომიყოუნტუ. ემუკალა დოსტი დოვიყვი დო ეშოფეთენ სირბული დოვიგურაფტი. ემუშკულე ჩქიმებუროთ, ეშო მათქვენ, ისპანური ნენათი ქოდოვიგური. დელი დევრიში სთერი ნენაშ ქეთაბეფე ეპჭოფუფტი, ლაი აჲა ჰობი მაყვერეტუ დო მუთუ ვარ.

ალი იჰსან აქსამაზი: არ- ჟურ ნენა ქოგიჩქინან.  ხოლო გკითხათ აწითი. მუჭოში დიგურით აჲა ნენაფე, ჩქინ მიწვათენი? აწი გამოჩქვინერი ქეთაბი თქვანიშენთი ბღარღალათენ. წოხლენი ორაფეს გამოჩქვინერი ქეთაბეფე, ნოჭარეფე დო კულტურული ნოჩალიშეფე თქვანიშენთი ამბაი ქომომჩით, მუ იყვენ.

ა. ჯენგიზ ბუქერი: ინგლისური, ალამანური, ისპანური… ნენაფე თიშენ კუდელიშა მსქვაშა ქომიჩქინ, ეშო მათქვენ. მარა ჩქვადოჩქვა დერეჯეფეს ნაოხომაწონენ ვანა ეშო ვარნა აშო      ნამიჩქინ, აშინა ნავორე მაჟურა ნენაფეთი ქორენ. წოხლენი ორაფეს გამოჩქვინერი ქეთაბეფე ჩქიმი დიდოფეთენ მაჟურა ნენაფეშენ თერჯუმე რენ. თერჯუმე მომწონდუნ, არ კელე ოთქვალუ ნაგინონან მუთუფე კოჩეფეს უწუმერთ, მაჟურა კელეთი ნათქუმერთ ნენაფე თქვანი ნავარენშენი, ენთეფეში ხილაჶი თქვანი ვა იყვენ, მესულობა თქვანი ვა რენ. კოჩიქ მუთუ თქუში, ნათქუ ნენაში მესული რენ. თურქიჲე დო გალენი დობანონაფეში თიბბური დერგეფეს გამოჩქვინერი ნოჭეფე ქომიღუნ… გამოჩქვინერი შიირეფე, კულტურული ნოჭარეფეთი ქომიღუნ მარა აჲა მესელე არმციქა გურიმეჭვონი რენ, ემუშენითი აჲა აწი ხვალა მა მიჩქიტას, დომიბაღუნ. თქვანთი გინონანნა, აჲა აწი ვარ ეკულე ბღარღალათ!

ალი იჰსან აქსამაზი: ნამაჩქინენ კონარითენ, დუნჲაში ოთხო ღოჯიშენ ამბაონი კოჩი რეთ. კოჩინობაში ყოროფათენ ჲეფშერი გური ქოგიღუნან. ფერონი ხასიეთი ქოგიღუნან. ვიჯდანი ქოგიღუნან. უადალეტობას ნუდგითუფთ.  კოჩინობა სო ულუნ? თქვან ნადიბადით წანაფეს, ნოღარეფეს ქოვალი კარნათენ მეჩაფტუ ჰუქუმეთიქ. თქვან ნამოირდით დუნჲას, ირი ოხორის თითო ტილიჶონი ვა რტუ. რადჲოში ჭანდინაფე ხერხეული რტუ. ტელევიზჲონი ვა რტუ.  აწი ირის ხეს თითო მობილური ტილიჶონი ქუღუნ. დიდო მკულე ორაში დოლოხე ირი სახას სქიდალაში დიდო პარადიგმა დიქთირუ, თქვან ანთეფე კაიხეშა ქოძირით. ანთეფე მთელი შენი მუეფე გათქვენან? ოფუტეფე ნოღა იყუ, ნოღაფე ოფუტე იყუ, ეშოი? ოფუტეფეს ნოღარი დოვიყვით, ნოღაფეს ოფუტარი დოვიყვით, ეშოი? ამ ხალი შენი თქვან მუ იზმონთ?  კოჩინობაში ჭუმენ- გენდღანი შენი მუეფე იზმონთ?

ა. ჯენგიზ ბუქერი: არ მაანათენ მსქვა ნენაფე თქვანითენ, მარა მთინი გიწვათნა, მცხადე ნარენ ნენაფე თქვანითენ ჩქიმდენ მოლაშინაფთ. მსქვა მარა მცხადე ნენაფე თქვანი შენი დიდო შუქური გოღოდაფთ. გურიშ დოლოხე ნამიღუნფეშენ აწიშაქის ეშო დიდო მუთუ ვა გიწვით მარა თქვან ხოლოთი ოხოგაწონეს, ეშო იძირენ.  ნჭელა დო გურიშენ მანებრობა თქვანი შენი მინნეთთარი ვორე თქვანდა, იროთე იხელათ დო ნცაშა ჲეხთათ! რადჲოში ხერხეული ჭანდინაშენ მიწუმერთ, აჲა ხვალახეშა ჟურის მიჩქიტან, არ მუთუ გიწვათენ. თურქიჲეში ჯუმხურიჲეთიშა რადიო ქომოხთუში,  დიდო კოჩიქ რადიოში ჭანდინა გჲუნახი შინაფტუ, რადიოში აპარატი ვარ ეჭოფუფტუ, რადიოში ჭანდინას ვა ნუსიმინტუ.   მორო კოჩეფექ დევლეთიში დოხმელი რაბისკათენ რადიო იხმარტეს. მან ანთეფე მთელი თიშენ კუდელიშა თოლეფე ჩქიმითენ ქობძირუ, ყუჯეფე ჩქიმითენ ქოვოგნი… ჰო,  ემორას ანტენითი დიდო პრობლემი რტუ… თურქიჲე დიდო დიქთირუ; მთინი გიწვათნა, დუნჲა დიქთირუ. “ხვალა ქთირაფა ვა იქთირენ”-ჲა ზოპონან. მთინი ზოპონან. მარა მთინი გიწვათნა, ჩოდინა ოშწანურას ქთირაფა დიდო ქომანძინუ. დიდო ქომანძინუ; კოჩის აჲა ფერფუხეშა ვარ ოხვაწონენ, აშო მათქვენან დო მუთუ ვარ. 

ალი იჰსან აქსამაზი: ტოქსერი თქვანი ქეთაბი ქოგამახთუ: “ვიტოშწანაფეთენ მჟორაში დობადონა”. აწიშაქის ქეთაბი თქვანი ვა მაკითხუ. ქეთაბი თქვანიშენ გკითხათ, ეჲა მინონ.  ქეთაბი თქვანი თამი- თამიშა მუნდეს ქოგამახთუ? ნამუ გამამჩქვალაშენ ქოგამახთუ? თქვანი დოხმელი გამაჩქვალა რენი? მუკონარი ტირაჟითენ ქოგამახთუ ქეთაბი თქვანი? კოჩეფეს ქეთაბი თქვანი სო აძირენან?

ა. ჯენგიზ ბუქერი: არ მუთუ გაკვანდეფთ: მუ იყვენ, “ვიტოშწანაფეთენ მჟორაში დობადონა” ჯოხონი ქეთაბი ჩქიმი მანიშა იკითხით დო ეშო ბღარღალათ. მარა ამუშენ წოხლე ტომასო კამპანელაში უტოპიური რომანი  “მჟორაში დობადონა”-თი იკითხით დო ეშო ბღარღალათ. ემუშკულე ხოლო ბღარღალათ, მა ეშო ვიზმონ.

ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი ხოლო ქეთაბი თქვანიშენ გკითხათ, ეშო მინონ მა. მკულეშა ქეთაბი თქვანიში დოლორენაშენ მოლოგაშინენანი? ქეთაბი თქვანიში კაფაღის “ილმურ-ჶანტასტიკურ ჶელსეჶური რომანი” ნოჭარს. მარა კაფაღიში სურეთიში გაგნაფაშენ ქეთაბიში დოლორენა შენი თის ჩქვადოჩქვა სიმადაფე ქომეშამიხთუ მარა ხოლოთი დოლორენაშენ მთინი კარარი ვარ მემაჩუ მა.  ემუშენითი ხოლო თქვან გკითხარე, ეშო დომაჭირს.  ოტობიჲოგრაჶიული ნოჩალიშე რენი? ჩოდინა ზერბი ტექნოლოჟიური მორდაფა დო კოჩინობაშა ჶეჲდონი- ზარარონი თესირეფე მუშიშენ ამბაი ნამეჩაფს ნოჩალიშე რენი? კოჩინობაში ანდღანერი ხალი ჶელსეჶური გაგნანაფენ ოხოწონაფაფთ, ეშო რენი? დიდო მჯვე ორაფეშენ ანდღაშა კოჩინობაში რდალა, ლამთინალური მორდაფა, ბუნჯინაშა მანჯობა მუშიში ორაფეშენ დო ეკულენი ომრალაფა, მანჯობა დო ოკორთალაში ხალეფეშენ ამბაეფე მომჩაფთ, ეშოი? კოჩინონაში ეკულენი ორაფეშენ წოხლეშენ ამბაეფე მომჩაფთ, ეშოი?

ა.ჯენგიზ ბუქერ: მკულეშა გიწვათ, ქეთაბი ჩქიმი რომანი რენ. ლამთინალა ჩქინის ეკონარი მოდერნული გაგნაფა უღუნ ნათი, ხოლოთი რომანი კაი თოლითენ იძირენ. ანდღანერი ნდღას თეორიხეშა ავროპას სქიდუნ ჲადო ეშო იჩქინენ კულტური, მთინი გიწვათნა, ჲულვაში ვარ, კოჩინობაში ნოხვენე რენ. ედო აჲა კულტური ნადოწოფხუ ირიშენ დიდი ჶაქტორი ნჭარალობა რენ. რომანითი ნჭარალობაში ირიშენ წოხლემხთიმუ ნოწილე რენ. მუჭო მუსიკაში ირიშენ წოხლემხთიმუ ნოწილე ოპერა რენნა, ეშო. ჰომეროსიში დესტანეფე ნავუწუმერთ რომანეფე ვარ ტესკონი, ანდღანერი ნდღას ვართი გრეკო- რომალური კულტური, ვართი რონესანსი, ვართი ჰუმანიზმი იყვასუნტუ. მა აშო მიჩქინ. დონ კიშოტი სთერი ჟურენეჩი- ჟურენეჩიდოვით კონარი რომანითენ ჩოდინა ორაფეში მორდაფა გემიჭკეს ჩქინ. აჲა რომანეფე მედენიჲეთიში ოკიდუში თითო ქვა დიყვეს, მსიმადუ კოჩეფეს დიჲალოგეფე ქომომჩეს, მემიშქვეს. “(1984) ვიტონჩხოროოშდოოთხონეჩიდოოთხო”, “(გურონი) აღანი დუნჲა”, “სქინდინაფეში ბაკი”-შენ ამბაი ვა გიღუნანნა, ვართი სოსჲოლოჟი, ვართი ჶელსეჶე, ეშო გიწვათ, ვართი პოლიტიკა გახვენან. ეშო ვა რენი? ამ რომანი ჩქიმი მინიმუმიხეშა ამ რომანეფეში მონკანობას ქობძიროფ მათი.  ქეთაბი ჩქიმი დიდო გამიჩინასენ მა დო ვა ბზოპონ, ეშოთი ვა მინომ. მარა კოჩეფექ ქეთაბი ჩქიმი იკითხას, ეჲა მინონ მა ხვალა. ქეთაბი ჩქიმი ირიქ იკითხასენ დო ირიქ თიშენ კუდელიშა სიმადაფე ჩქიმი არშვაჯის ოხოწონასენ, ეჲათი ვა მეფშვენ მა. მარა კრიტიკული რტას ნათი ნჭელა დო ოზმონუ მაყვას, ეჲა მინონ მა. ეშო გიწვათ, კოჩეფექ ისიმადან, სიმადეფე ჩქიმის ნუსიმინან, აწინერიშენ ჩქვა ოსიმადუს მემიშველან… მა ვარ, ჩქიმი ოსიმადუს მხუჯი მომჩან,  ომუდი დო ნამინონ, ხვალა აჲა რენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ქეთაბი თქვანი მუშენი აჲა ჯოხო გჲოდვით, “ვიტოშწანაფეთენ მჟორაში დობადონა”?

ა.ჯენგიზ ბუქერი: დიდო ბასითი რენ: თომას მორიქ ნაჲოჩქინუ უტოპიური ადეთითენ ტომასო კამპანელაქ ნადოჭარუ  “მჟორაში დობადონა” ჯოხონი ქეთაბის მევუნგაფინი ქეთაბი ჩქიმიში ჯოხო.  ეშო მათკვენ, უტოპიაში კერემულის ჩოდინა კერქელიხეშა თი-ჩქიმი ოკათუ მინტუ, ეშოთენ მასიმადუ, გონეფთი, მუ მიჩქინ. ემუშკულე ჶიზიკიშ ილიმიში ჩოდინა ჶრატი დო ონჭელონი იჯადეფეთენთი ხავესი ქომომანძინუ, აჲათი მცხადე რენ. ეშო არ გაგნაფა მაყუქი ნამიჩქინფე, ნაქობძირუფე ვა ოხოვოწონაფუში, ლაი თი- ჩქიმი კაბაეთონი ფშინამინტუ.

ალი იჰსან აქსამაზი: აჩქვა ინტერვიუში ჩოდინაშა ქომევანჭით. ჩოდინა ქეთაბი თქვანიში ღარათენ აღანი ქეთაბიშ პროჟეფეთი გიღუნანი? არ- ჟურ ნენა ოთქვალუ გინონანი?

ა.ჯენგიზ ბუქერი: ჰო, მორო, დიდო… მარა ამუშენი არმციქა სქიდალა, არმციქა ფარა, არმციქათი ორა დომაჭირს.

ალი იჰსან აქსამაზი: ჩქიმი შენი ორა თქვანი დოხარჯით, შუქური გოღოდაფთ. მა თქვან ნავარ გკითხით, მარა თქვან ოღარღალუ ნაგინონან ამბაეფე გიღუნანნა, ენთეფეთი მიწვით, მუ იყვენ! ფიმფილი დიხაშა გეგიხთან დო ნცაშა ჲეხთათ!

ა. ჯენგიზ ბუქერი: მანთიღითენ ნაოხოიწონენ დო კოჩიში რენობაში ირიშენ დიდი ჰედიჲე ნარენ ნოსი ვა ვინჭელთ, ემკათა ნდღალეფეს ფსქიდუთ, ეშო ოხომაწონენ. აჲა ხვალა ანდღანერი ნდღალეფეში ხარმალობე რენ, ეშო ვიზმონ მა. მარა მთინი გზა მუჭოში ბძირათენ მა დო ვისიმადეფ. აწინერი უგაგნაფონი ოხოშირშოლერი დულჲაფეს ჩქარ მითი ვა ქოდოლოლას. ემუშენითი  ქოდოხედან დო კოჩეფე მსქვაშა ისიმადან, აჲა მინონ მა. მედითასჲონითი ოსიმადუში გზალეფეშენ ართერი რენ მარა ნოსიშ ოჩალიშუს ვარდო, მოშვაჯინუს ნუშველს. მთინი დულჲა ვართი დიდო დოჭკინდინუ, ვართი დიდო დულჲა ოხვენუ რენ… ჩქიმი შენი მთინი დულჲა ოზმონუ რენ. ხელაბათი ოზმონუქ მომიღასუნონ, მა ეშო ქომიჩქინ. ხელადოკაობათენ დოსქიდით.

 

 

 

“Roman, edebiyatın en ileri dalıdır!”

 

 

[Ön açıklama: A. Cengiz Büker’i, yıllar önce Lazca dersler verdiğim dernekte, Kadıköy AKA - DER’de 2012 yılında tanıdım. Başarılı öğrencilerimden biriydi. Çoğunlukla internet üzerinden de olsa bağlantımız uzun yıllardır devam ediyor. A. Cengiz Büker’in, yakın zamanda bir kitabı yayımlandı: “Binyıllar Güneş Ülkesi”. Ne yazık ki henüz kitabını okuyamadım. Ancak mutlaka okuyacağım. A. Cengiz Büker ile bir söyleşi yaptım. Biyografisi, diğer kültürel çalışmaları, bu yeni kitabı ile yeni projelerine ilişkin konuştuk 25. VI. 2024, Ali İhsan Aksamaz]

Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum, kendinizden bahsetmeyi pek sevmiyorsunuz. Ancak ben yine de soracağım. Kendinizi tanıtır mısınız? Nerede, ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz ve çalışma hayatınızdan bahseder misiniz? Hangi dilleri biliyorsunuz?

A. Cengiz Büker: Gerçekten, kendimden söz etmeyi sevmem, ama yine de kitaplarımı ve başka yazılarımı hazırlarken, belki de tüm yazarlar gibi, anlattığım kendimdir. Sanıyorum ki, insanlar konuşmayı, dilleri, yazı yazmayı aslında hep, dayanılmaz bir “kendilerini anlatabilmek isteği” ile yaratmışlar, icat etmişlerdir. Çünkü bence, herkesin evreni (eski dilde “kâinat” ya da felsefe dilinde “varoluş/var-olma”) ancak kendisiyle vardır. Neyse, bunu kitabımda anlatmaya önem verdim; ama zor… Sorularınızın yanıtına gelince: İstanbul doğumluyum. Hemen bütün Türkiye insanları gibi, dedelerimden gerisini bilemem çünkü belki de sekizinci yüzyıldan bu yana, Hint ve Çin kültürlerinden de etki alan İslâm anlayışına bağlı olarak, insanlar güçlü olana itaat etmek gibi bir sistemle toplumlar ve topluluklar oluşturdular, yani örneğin Cengiz Han’a bağlı olanlar, hangi ırktan ya da hangi soydan olursa olsun “Cengizli” sayıldı. Aslında tüm dünyada da bu böyledir. Soy ve soyadı kavramı ancak on sekizinci yüzyıldan sonra Batı Avrupa kültüründe önem kazandı. Ne var ki, Hıristiyan dini nedeniyle, aslında pek de sistematik olmayan Kilise Kayıtları az çok genetik zinciri bilmeye yardım ediyorsa da, bunlar daha çok hukuksal ve kuramsal bir “şecere” anlayışıdır bence. Demem o ki, insanlar birbirine öylesine karışmışlar ki, bilimsel ve ussal bir “ırkçılık” mümkün değildir. Hatta son buluşlar ve araştırmalar gösteriyor ki, (özellikle) Avrupa’da Homo Sapiens ile Homo Neandertalis uzun süreler birlikte ve hem kültürel hem ırksal olarak birbirine karışarak yaşamışlardır. Dolayısıyla insanları bölmek ve ırkçılık yapmak bilimsel de değildir, insansal da değildir, bence… Ben İstanbul doğumluyum, ama ne azınlıklar ne de saraylılar gibi bir özelliğim yok. Anne tarafım “Doksan Üç Harbi” denen büyük sürgün sırasında bu tarafa kaçabilenlerden… Ben kendimi Atatürk’ün tanımladığı biçimde Türk sayarım ve Türklüğümle de övünürüm. Ama bu, benim tüm dünya insanlarını sevmemi ve kardeş bilmemi engellemiyor, -büyük yanılmalarına şahit olsam da-. Bence, ki bilim de böyle söylüyor, insanlık bir bütündür; buna hümanizm diyebilirsiniz… (Gerçi bu terimin de tanımı gerek, çünkü pek çok anlamlarda kullanılagelmiştir)… Doğum tarihim ise 25 Ocak 1942; gece sabaha karşı dünyaya gelmişim, nüfusa kaydım ise ertesi gün... O yıllarda çocuklar yedi yaşında okula giderdi; ama beni gazete okur ve büyüklerle tartışır görünce, altı yaşında iken Beyazıt İkinci İlkokula yazdırdılar. Memduha öğretmeni unutmuyorum. Ama okula uyumum pek de kolay olmadı. Çünkü onlar daha harfleri sökerken ben sessiz okuyordum, onlarsa benim okuduğuma inanmıyorlardı; arkadaşsızlığa ve yalnızlığa orada alıştım. Hem boyca bosça hem de güç kuvvet yönünden oldukça farklıydım, sınıf arkadaşlarımdan. Üçüncü sınıfta babam Fatih Okumuş Adam sokağında ev satın alınca, ben de ister istemez Fatih Taşmektep’e geçtim, öğretmenim Ragıba Hanım idi… Dördüncü sınıfta bir Abla’nın okul dışı son sınıflara gönüllü ders vermesiyle İngilizce ile tanıştım; aslında bu kurs yalnızca beşler içindi, ama bana fazla akıllı diye öğretmenlerim kıyak yaptılar, sağolsunlar… Ortayı, Liseyi “Vefâ Lisesi’nde” okudum… Uzun hikâye… 1961 yılında kazandığım birçok Fakülte sınavı arasından Tıbbiye’yi seçtim. Çünkü bilimlere aşırı bir açlığım vardı. (İstanbul) Tıp Fakültesinde okurken birkaç lisan da öğrendim, hele Rusça da öğrenmeye kalkmam bayağı sorun olmuştu. Zaten lisedeyken kendi kendime gizli gizli Almanca, Latince, Sırpça -sınıftaki bir Yugoslav göçmeni ile dost olmuştum, ayrıca kendi kendime sayılır, İspanyolca da öğrendim. Çılgın gibi dil kitapları satın alıyordum, bu benim sanki hobim olmuştu.

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Birkaç dil biliyorsunuz. Bize bu dilleri nasıl öğrendiğinizi söyler misiniz? Son yayınlanan kitabınızdan bahsedeceğiz. Daha önce yayınlanmış kitaplarınızdan, makalelerinizden, kültürel çalışmalarınızdan bahseder misiniz?

A. Cengiz Büker: Tam olarak İngilizce, Almanca, İspanyolca… bildiğimi söyleyebilirim. Ama farklı derecelerde “anladığım” ya da “yabancı olmadığım” dillerin sayısını ben de bilmiyorum. Daha önce yayınlanmış kitaplarımın çoğu çeviri. Çeviriyi seviyorum, hem istediğinizi söylüyorsunuz, hem de pek sorumluluk yüklenmiş olmuyorsunuz, çünkü insanlar söylediklerinden sorumludurlar. Tıpsal yazılarım var, yerli ve yabancı medikal dergilerde… Şiirlerim, kültürel yazılarım var; ama bu konu biraz bence üzücü olduğu için, dilerseniz, bunu başka bir zamana saklayalım!

Ali İhsan Aksamaz: Bilebildiğim kadarıyla, çok yönlü bir insansınız. İnsan sevgisiyle dolusunuz. Renkli bir kişiliğiniz var. Vicdan sahibisiniz. Adaletsizliğe karşısınız. İnsanlık nereye gidiyor? Ekmeğin, kentlerde karneyle verildiği yıllarda doğdunuz. Her evde bir telefonun olmadığı bir dünyada büyüdünüz. Radyo yayınları parazitliydi. Televizyon yoktu.  Şimdi herkesin elinde bir cep telefonu. Çok kısa bir süre içinde her alanda hayatın birçok paradigma değişikliğine de tanık oldunuz. Bütün bunları nasıl değerlendiriyorsunuz? Köyler kent mi oldu? Kentler köy mü oldu? Kentli mi olduk? Köylü mü oldu? İnsanlığın yarınlarını nasıl görüyorsunuz?

Cengiz Büker: Beni tanımlarken kullandığınız, bir anlamda güzel, ama aslında gerçek olan sözlerinize çok teşekkür ederim. Ben pek anlatmadan, benim duygularımı inceleyip sezdiğiniz belli oluyor. İlginize ve içten arkadaşlığınıza gerçekten minnettarım, sağ olun! Parazitli radyodan söz ediyorsunuz, aramızda kalsın, ben Türkiye Cumhuriyetine “radyo”nun geldiğini, çoğu kimsenin yıllarca “günâh” diye evine radyo sokmadığını ve zaten radyonun ancak özel ruhsatla kullanılabildiğini görmüşüm… Anten işi de büyük sorundu… Türkiye çok değişti; aslında dünya değişti. Derler ki, ”değişmeyen tek şey değişimdir” derler… Ama son yüzyıl içinde değişimin ivmesi, gerçekten, insan zihninin sınırlarını zorlayacak denli arttı diyebiliriz.

Ali İhsan Aksamaz: Yakın zamanda bir kitabınız yayımlandı: Binyıllar Güneş Ülkesi”. Henüz kitabınızı okuyamadım. Bu kitabınıza ilişkin sormak istiyorum. Kitabınız tam olarak ne zaman yayımlandı? Bir yayınevinden mi çıktı? Kendi özel yayınınız mı? Bu kitabınızın tirajı hakkında bilgi verebilir misiniz? Okuyucular, kitabınızı nasıl edinebilirler?

A. Cengiz Büker: Sizden tek bir ricam var: Lütfen, siz “Binyıllar Güneş Ülkesi” adlı romanımı okuduktan sonra, ama okumadan önce biraz Tommaso Campanella’nın “Güneş Ülkesi” ütopik romanını da incelemelisiniz… Ha, okuduktan sonra kesinlikle (mutlaka) bu söyleşiyi yinelemeliyiz diye düşünüyorum.

 

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de kitabınıza ilişkin sormak istiyorum. Kısaca kitabınızın içeriğinden bahseder misiniz? Kitabınızın kapağında “bilimkurgusal felsefe romanı” diyor. Ancak kapak fotoğrafı bende farklı çağrışımlar uyandırdı. O sebeple ben yine de sorma ihtiyacı hissediyorum.  Otobiyografik bir çalışma mı? Son hızlı teknolojik gelişmeler ve insanlığa olumlu- olumsuz etkilerine ilişkin bir çalışma mı? İnsanlığın bugünkü durumunu felsefî bir yaklaşımla mı anlatıyorsunuz? İnsanlığın geçmişten bugüne evrimi, toplumsal gelişimi, doğaya hâkim olması süreci ve sonrasındaki üretim, mülkiyet ve paylaşım ilişkilerini mi irdeliyorsunuz? İnsanlığın geleceğine ilişkin öngörülerde mi bulunuyorsunuz?

A.Cengiz Büker: Kitabım, kısaca, bir romandır. Bizim kültürümüzde, bunca devrime karşın, roman hâlâ yadırganır. Oysa Batı Kültürü zannedilen, ama aslında İnsanlık Kültürü olan bugünkü Avrupa’da teorik olarak yaşandığı sanılan kültürü yaratan en büyük etken “yazın”dır… Yani “edebiyat”tır. Roman ise edebiyat’ın en ileri dalıdır. Tıpkı operanın müziğin en ileri dalı oluşu gibi. Homeros’un destan dediğimiz romanları olmasaydı, bugün ne Greko- Romen kültür olurdu, ne Rönesans olurdu, ne de Hümanizm(ler) olurdu. Son dönemdeki ilerlemede Don Kişot’tan başlayan kırk elli roman neredeyse uygarlığın yapı taşları olmuşlar, düşünen insanların diyaloglarını sağlamışlardır. “Bindokuzyüzseksendört” demeden, “(Cesur) Yeni Dünya” demeden, “Hayvanlar Çiftliği” demeden ne sosyoloji yapabilirsiniz, ne felsefe, hattâ ne de siyaset. Değil mi? İşte ben de romanımı, en azından bu tanınmış büyük romanlar düzeyinde görüyorum. Çok satan falan olmak istemiyorum, istediğim tek şey okunmaktır. Hemen anlaşılmayı da beklemiyorum, ama eleştirel de olsa, ilgi ve düşünme kazanmak istiyorum. Yâni insanlar düşünsünler, düşüncemi dinlesinler, benim daha da düşünmeme olanak versinler… Beni değil, düşünmemi, düşünmeyi desteklesinler, umut ve dileğim budur.

Ali İhsan Aksamaz: Kitabınıza neden “Binyıllar Güneş Ülkesi” adını verdiniz?

A.Cengiz Büker: Çok basit: Tommaso Campanella’nın “Güneş Ülkesi (Latince başlığı: Civitas Solis, İtalyanca başlığı: La Città del Sole)” adlı, Thomas More’un yarattığı Ütopya geleneğine uygun kitabına “nazire / benzetme” olsun diye bu adı verdim. Demek ki, kendimi bu zincire, ütopya zincirine, bir son halka olarak eklemeyi düşünmüş de olabilirim. Ayrıca Fizik bilimindeki, çok hızlı bir ilerleme gösteren, son çarpıcı buluşların da hevesimi kamçıladığı bir gerçektir; öyle ki, bildiklerimi gördüklerimi anlatmasam sanki kendimi suçlu duyumsayacaktım.

Ali İhsan Aksamaz: Artık yavaş yavaş söyleşimizin sonuna geliyoruz. Bu son kitabınız çizgisinde yeni kitap projeleriniz var mı? Söylemek ister misiniz?

A.Cengiz Büker: Çok var… Ama bunun için biraz ömre, biraz paraya, biraz da zamana gereksinim duyuyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Zaman ayırdığınız için teşekkür ederim. Benim sormadığım ancak sizin bahsetmek istediğiniz başka konular varsa, lütfen onları da bizimle paylaşın. Sağlıcakla kalın.

A. Cengiz Büker: Eseme, lojik, mantık ile belirlenen, “us, akıl, razon” dediğimiz, en ulu “varoluş armağanına” değer verilmediği bir dönem yaşar gibiyiz. Ben bunun geçici olduğunu düşünüyorum. Ama doğru yolu nasıl bulacağız diye, var olan anlamsız bir karmaşanın içine girmemek için insanlara, oturup düşünmelerini öneriyorum. Meditasyon da bir tür düşünüştür ama o aklı işletmek için değil, dinlendirmek için işe yarıyor. Gerçek eylem, çok yorulmak değil, çok yapmak da değil… Gerçek eylem, bence, düşünmektir. Mutluluğu yaratan yol, bence, budur. Saygılarımla.

 

[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Birinci Basamak Lazca Dersleri Kursunu Tamamladık”, 12. V. 2013, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; “Laz Dili Temel Dersleri”, 1. Baskı, Lazika Yayın Kollektifi, 2013, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2016; “Lazca için ders kitabı hazır”,  11. XI. 2013 hurriyet.com.tr; Murat Karadeniz: “Gazete Noğa’yı tamamen Lazca yayınladık!”, 14. III. 2022, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; “Anadolu Kültürü Kadıköy’de yaşıyor, 1 XI 2012, gazetekadikoy.com. tr]

 aksamaz@gmail.com

 

 https://www.circassiancenter.com/tr/roman-edebiyatin-en-ileri-dalidir/

https://sonhaber.ch/a-cengiz-buker-ile-soylesi-turkce-lazca/