“Yeryüzündekilere merhamet etmeyenlere, Allah da merhamet etmez”.
(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Sadık Müfit Bilge. Sadık Müfit Bilge iktisatçı, tarihçi, stratejist ve Kafkasya uzmanı. Türkiyenin kıymetli araştırmacı ve yazarlarından kendisi. Yayınlanmış kitapları ve birçok makale ve tebliği var. Ben kendisini 2012 yılından bu yana tanıyorum. Çerkes Çalıştayı yapılıyordu, İlk o zaman tanıştık. O çalıştay Kocaeli- Derbentte 25-26 Şubat 2012’de (Ç.H.İ.)Çerkes Hakları İnisiyatifi tarafından düzenlenmişti. Sadık Müfit Bilge de, ben de o toplantıya çağrılı idik. Sadık Müfit Bilge ile bir söyleşi yaptım. Kendisinin çalışmalarından konuştuk. Bu metin, o söyleşimize ait. (Ali İhsan Aksamaz; 07 VIII 2019)
+
Ali İhsan Aksamaz: Sadık Müfit Bey, önce biyografinizden bahsedin, lütfen. Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Hangi dilleri biliyorsunuz? Bize kendinizden bahsedin, lütfen!
Sadık Müfit Bilge: Öncelikle söyleşi için teşekkür ediyorum. 1861 yılından bu yana İstanbul’da yaşayan Çerkes- Kabardey bir ailenin evladıyım. 04.08.1963’te İstanbul’da doğdum. Lisansımı Gazi Üniversitesi İİBF Ekonomi bölümünde, yüksek lisansımı İstanbul Üniversitesi SBE Maliye Bölümünde tamamladım. Her iki diplomam da arşivde değil evimdedir. İngilizce ve Fransızca konuşabilirim, okuyup- anlarım. Osmanlıcanın bütün yazı türlerini okuyabilirim.
Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum, sizin yayınlanmış kıymetli kitaplarınız var. “Elinde Çıngıl Orak”, “Osmanlı’nın Macaristanı”, “Osmanlı İstanbul’unda Esnaf ve Ticaret”, “Sultan, Sipahi, Köylüler, İktisatçılar”, “Osmanlı Çağı’nda Kafkasya”, “Osmanlı Devleti ve Kafkasya” adlı yayınlanmış kitaplarınız var. Bir diğer çalışmanız da “Osmanlı Devletinde Teşrifat ve Törenler”. Ben, bu kitaplarınızdan haberdarım. Sayısız da makale ve sunulmuş tebliğiniz var. Bu makale tebliğlerinizden de haberim var. Başka yayınlanmış kitabınız var mı? Yeni kitap çalışmalarınız var mı?
Sadık Müfit Bilge: Cenâb-ı Allah nasip ederse “Osmanlı Çağında Kafkasya” isimli kitabımın “Osmanlı Çağında Kafkasya ve Kafkasyalılar” adı altında yeni bir edisyonunu hazırlıyorum. İki cilt 1000-1200 sayfa kadar olacak. Bu kitapla Kafkasya konusundaki çalışmalarımı tamamlamış olacağım. Hemen ardından “18. Yüzyılda Osmanlı Devleti” ve “Klasik Çağ’da Osmanlı Tarımı” başlığı ile kaleme almayı düşündüğüm iki çalışmaya başlayacağım. Zaten bunlarla ilgili epey kitap, malzeme ve bilgi- belge topladım.
Ali İhsan Aksamaz: “Osmanlı Devlet’inde Teşrifat ve Törenler” adlı çalışmanızdan bahsedin bize, lütfen!
Sadık Müfit Bilge: “Osmanlı Devlet’inde Teşrifat ve Törenler” isimli kitabım 17. Yüzyılda (1670’ler) Tevkii Abdurrahman Paşa tarafından derlenmiş bir teşrifat kanunnamesinin transkripsiyonu ve Osmanlıca metni. Enderun’da kazanılan Osmanlı kültürünün önde gelen temsilcilerinden biri olan Tevkii Abdurrahman Paşa ve eserleri hakkında bir giriş ekledim. Osmanlı protokolü konusunda çalışanların okuması gerekli olan bir eser.
Ali İhsan Aksamaz: Her kitabınız alanında çok değerli ve faydalı birer kaynak. “Elinde Çıngıl Orak”, “Osmanlı’nın Macaristan”, “Osmanlı İstanbul’unda Esnaf ve Ticaret”, “Sultan, Sipahi, Köylüler, İktisatçılar” adlı eserlerinizden konuşalım, lütfen! Osmanlı Yönetimi, yalnızca askerî bir güç değildi. Asya, Afrika ve Avrupa’nın ticarî, kültürel, ziraî gücünü de büyük ölçüde yönetiyordu Osmanlı Devleti. Bu kitaplarınız da, Osmanlı’nın eski medeniyet ikliminin etkisiyle ortaya çıkmış çalışmalar; öyle biliyorum. Bu kitaplarınızın içeriğinden bize kısaca bahsedin, lütfen! “Elinde Çıngıl Orak” adlı kitabınız Osmanlı’nın ziraat yaşamına ilişkin bize hangi bilgileri veriyor?
Sadık Müfit Bilge: “Elinde Çıngıl Orak” aslında biraz cüretli, iddialı ve konusunda bütün dillerde hiç benzeri olmayan bir çalışma. 1300-1800 arasındaki dönemde Anadolu ve Balkanlar’dan, Osmanlı Macaristanı’na, Kafkasya’dan Habeşistan’a, Cezayir’den Kırım’a bütün Osmanlı coğrafyasında Osmanlı köylülerinin kullandıkları tarım aletleri ve ulaşım vasıtaları ile biçim ve özellikleri, bunların tarla tarımı, bağcılık ve zeytincilikte nasıl kullanıldıkları, söz konusu tarım dallarının nasıl yapıldığı – ki Osmanlı tarımı yüzlerce yıl tahıl (buğday, arpa), bakliyat, üzüm ve zeytin üretimi çevresinde dönmüştü -, söz konusu alet ve vasıtaların kimler tarafından, nasıl ve hangi malzemeden yapıldıkları, fiyatları ve Osmanlı hukukundaki yerleri anlatılıyor. Çok sayıda görselin yer aldığı kitapta Osmanlı köylülerinin kullandıkları aletler ve vasıtaların zaman (M.Ö. 4000’den 19. yüzyıl’a) ve mekan içinde (Yakındaoğu ve Akdeniz coğrafyası) yolculuk etmelerine de tanık oluyorsunuz.
Ali İhsan Aksamaz: “Osmanlı’nın Macaristanı” adlı kitabınızla, Osmanlı Devleti ve Macaristan’ın hangi tarih dilimindeki ilişkilerinden bahsediyorsunuz?
Sadık Müfit Bilge: Osmanlı’nın Macaristanı isimli kitabım Ortaçağ Avrupası’nın en güçlü devletlerinden olan Macaristan Krallığı’nın büyük bölümünün Osmanlı idaresi altında kaldığı 1526-1718 yılları arasında buralarda kurulan Osmanlı idarî teşkilatını anlatıyor. Kitapta tarihte Macarlar ve 1526 yılına kadar Osmanlı-Macar ilişkileri, Osmanlı Macaristanı’nda kentler, köyler, kaleler, garnizonlar, ekonomi, ticaret ve ulaşım konularında da bölümler var. Kitabım hakkında Macaristan Bilimler Akademisi e-sayfasında da Macarca bir tanıtım yazısı yayınlandı. (http://reciti.hu/2014/2383?fbclid= IwAR0ix5e5nK0XfCdD6HnVnaT3HdE4r0Ja-lx1J77xZ9eh4S-4Ufv6bitjfcs )
Ali İhsan Aksamaz: “Osmanlı İstanbul’unda Esnaf ve Ticaret”, “Sultan, Sipahi, Köylüler, İktisatçılar” adlı kitaplarınızdan bize bahsedin, lütfen! Ne zaman yayımlandı bu kitaplarınız? Bu çalışmalarınızla, bize hangi bilgileri veriyorsunuz?
Sadık Müfit Bilge: “Sultan, Sipahi, Köylüler, İktisatçılar” isimli kitabım benim İÜ SBE Maliye Bölümü’ne sunulan yüksek lisans tezimin genişletilmiş hâli. Osmanlı toplumunun sınıfsal yapısı, Osmanlı Devleti’nin üretim tarzı (Feodalite, Asya Tipi ) tartışmaları ve Osmanlı tarımı gibi konulara da yer veren kuramsal bölümleri de olan bir çalışma. Marxist olmayan biri tarafından “tarihsel materyalizm” yöntemiyle kaleme alındığını söyeleyebilirim. Kitabın asıl konusu Klasik Çağ’da (1300-1600) Osmanlı tarımının vergilendirilmesi ve bu vergilendirmenin Smithian vergileme ilkelerine göre değerlendirilmesi.
“Osmanlı İstanbul’unda Esnaf ve Ticaret” ise benim uluslararası sempozyumlarda sunduğum ilk üçü Osmanlı İstanbulu’nda bakkal, börekçi-çörekçi ve berber esnafını, sonuncusu ise İstanbul ile Kafkasya’daki iskeleler arasında yapılan ticareti, ticarete konu malları, bu faaliyette yer alan tüccarları, gemileri ve gemicileri ele alan dört bildirimden oluşuyor. Kitapta söz konusu bildiri metinlerine ilaveler de yaptım. Çalışmada hemen hiç bilinmeyen ya da az bilinen konuları anlattım.
Ali İhsan Aksamaz: Günümüzde kimi yazarlar Kafkasyadan bahsediyor ve yazıyorlar. Ancak çoğu yazar genellikle bugünkü siyasî ve ideolojik duygu va anlayışlarıyla yazıyorlar; çalışmaları tamamen objektif değil, bütün olarak faydalı değil çalışmaları. Bu yazarlar, tarihe de bugünkü siyasî ve ideolojik duygu ve anlayışlarıyla bakıyorlar ve öylece de yazıyorlar. Bu sebeple de bu yazarların çalışmaları objektif ve tamamen faydalı değil. Sizin, bu sahada objektif anlayışla yazılmış ve yayınlanmış eserleriniz var. Onlardan biri “Osmanlı Çağı’nda Kafkasya”. Diğer kitabınız da “Osmanlı Devleti ve Kafkasya”. Osmanlı Çağı’nda Kafkasya” adlı kitabınızla Kafkasyanın hangi bölgelerinden, hangi halklarından ve onların hangi ilişkilerinden bahsediyorsunuz? Bu kitabınız ne zaman yayınlandı?
Sadık Müfit Bilge: “Osmanlı Çağı’nda Kafkasya” nın ilk baskısı 2012 yılında (XX + 689 sayfa), genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci baskısı 2015 yılında (XXV + 738 sayfa ) yayınlandı. Bugün her iki baskı da tükenmiştir. Kitapta 1454-1829 yılları arasındaki 375 yıl boyunca Kafkasya’nın siyasî ve askerî tarihi, Osmanlı, Rusya ve İran imparatorlukları ile yerel devletlerin Kafkasya için verdikleri mücadeleler, anılan imparatorlukların Kafkasya’da görev yapan generalleri, bürokratları ve askerlerinin hayatları ve faaliyetleri, bu dönemde hem Kuzey Kafkasya, hem de Güney Kafkasya halklarının tümü, yaşadıkları zorluklar, acılar, kırımlar ve var olma mücadelelerini ele aldım. Kitapta siyasî ve askerî tarih dışında bütün Kafkas halklarının gündelik hayatı, köyler, kentler, kaleler ve garnizonlar, tarım, zanaat, ticaret, köle ticareti, deniz ulaşımı, İslamlaşma konuları da ayrıntılı ve sanırım renkli bir biçimde ele alınıyor. Kitabımın halen üzerinde çalışmakta olduğum yeni bir edisyonu muhtemelen 2020 yılı başında “Osmanlı Çağı’nda Kafkasya ve Kafkasyalılar” adı altında piyasaya çıkacak. “Osmanlı Çağı’nda Kafkasya” kitabımın ön hazırlık, kaynak, bilgi ve belge toplama ve okuma süreci 1989 yılında başladı ve hâlen sürüyor. Son edisyonun yayınlanmasının ardından bu konudaki çalışmaları genç bilim insanları ve araştırmacı uzmanlara bırakacağım. Onların benimkinden ve mevcut diğer kitaplardan daha iyilerini ortaya koyacaklarına inancım tamdır. Şimdiden hepsine başarılar diliyorum.
Ali İhsan Aksamaz: “Osmanlı Devleti ve Kafkasya” adlı bir başka kitabınız daha var. Bu kitabınız ne zaman yayınlandı. Hangi alanlara ilişkin bilgiler veriyorsunuz bu kitabınızla?
Sadık Müfit Bilge: “Osmanlı Devleti ve Kafkasya”, 2005 yılında yayınlandı (295 sayfa) ve halen tükenmiş durumda. Bu kitabı “Osmanlı Devleti ve Kafkasya” nın ilk versiyonu olarak düşünebiliriz.
Ali İhsan Aksamaz: Sadık Müfit Bey! biliyorum, siz de Çarlık Rusyasının o zamanki Çarı tarafından Kafkasyadan zorla sürülen insanların soyundansınız. Siz kaçıncı nesildensiniz? Sizinkiler ne zaman ve hangi şekilde muhacir olmuşlar?
Sadık Müfit Bilge: İmam Şamil’in Kabardey’deki naiplerinden olan Çagadu Abdülkadir Efendi, İmam Şamil’in teslkim olmasından (1859) sonra Kabardey ve Osetya’daki soylular ve din adamlarıyla birlikte 1861 yılında Osmanlı topraklarına sürülüyor. Abdülkadir Efendi 1877-1878 yılında yeniden Kafkasya’ya geçiyor. Orada hayatını kaybediyor. Oğlu Mehmed istanbul’da kalıyor, onun oğlu Hafız Hasan Efendi medrese tahsilinden sonra Şeyhülislam Esad Efendi Kütüphanesi Hafız-ı Kütüb’ü ve Ayasofya Evkâfı Kayyımbaşısı olarak görey yapıyor. Onun oğlu Mehmed Sadık Bey (1890-1951) Enderun-ı Hümâyûn’da tahsil görüyor. 1909’da Enderun tasfiye olduğunda Sofracıbaşı, 1916 yılında 2. Kilerci ve 1918 yılında Kilercibaşı (ser kilari-i Hazret-i Şehriyarî) oluyor. 1924 yılına kadar Osmanlı Sarayı’nın son kilercibaşısı olarak görev yapıyor. Mehmed Sadık Bey’in annesi Huriye Hanım Abaza soylularından Presn Marşan Hasan Bey’in oğlu Mahmud Bey’in kızı. Mahmud Bey Süvari kolağası iken 1877’de Plevne’de şehir oluyor. Mehmed Sadık Bey’in ilk hanımı Piraye Kalfa (öl. 1912), Sultan V.Mehmed Reşad’ın hususi dairesinde görevli Abhaz bir saraylı. Çocukları Mehmed Saim Nahit Bilge (1911-1976) bendenizin babası oluyor. Büyükbabamın diğer eşinden amcam Tevhid Bilge (1919-1987) ve halam Meclube Necla Bilge (1926-1996) doğuyorlar. Anneannem Şerife Özüsadıç’ın (1905-1958) babası Ahmed Bey de büyük sürgünde Sinop-Gerze’ye gelen bir Şapsığ ailenin çocuğu (aile sonrada Peker soyadını alıyor). Kafkasya ile deniz ticareti yapan bir geminin sahibi ve kaptanı.
Ali İhsan Aksamaz: Size yine sorayım: Yeni kitap projeleriniz var mı? Müjdeli haberleriniz var mı? Bize projelerinizden bahsedin, lütfen!
Sadık Müfit Bilge: Yukarıda arz ettiğim gibi “18. Yüzyılda Osmanlı Devleti” ve “Klasik Çağ’da Osmanlı Tarımı” başlıklı iki kitap projem var. Ne zaman biter Allah bilir.
Ali İhsan Aksamaz: Sadık Müfit Bey; ben ırkçı değilim. Baba tarafımdan Laz, anne tarafımdan da Çerkes kanı da taşıdığım için ırkçı olacak durumum yok. Ben bu ülkenin evlâdıyım. Bu duygu ve anlayışla söylüyorum. Bizler iyi vatandaşlarız. Devlete vergi veriyoruz. Devlet bizi askere aldı. Çanakkale Savaşında da, Birinci Büyük Savaşının her Cephesinde de, Kurtuluş Savaşında da, Kore Savaşında da, Kıbrıs Savaşında da biz de kan verdik. Canla-başla ortak Vatanımız için çalıştık. TRT- Çerkes, TRT Laz yok, ancak TRT-Kürt mevcut ve 7/24 yayın yapıyor. Bu duruma ilişkin siz ne düşünüyorsunuz?
Sadık Müfit Bilge: Ben de ırkçı değilim. Irkçılık ve etnik ayrımcılığı da sevmem. Benim baba tarafım Çerkes Kabardey, babannem ve babamın babaannesi Abhaz, annemin babası Türk, anneannem Çerkes. Ben hayatımın 19 yılı boyunca bu ülkeye canım pahasına hizmet ettim. Türkiye’de yaşayan ve bu ülkenin renklerini teşkil eden her halkın kendi dil ve kültürünü öğrenmesi gerektiğini ve buna hakları olduğunu düşünüyorum. Türkiye’de yaşayan Kafkas kökenli halkların (Çerkes, Abhaz, Çeçen, Oset, Dağıstan Halkları, Gürcü, Laz) ve Ermenilerin kendi dilinde yayın yapan radyo ve tv kanalları olmasından yanayım. Teknik destek TRT veya Türk Telecom’dan alınabilir. Kültür, eğlence, müzik, belgesel, söyleşi gibi programlar her halk tarafından hazırlanabilir. Radyolar her dilde 7/24 yayın yapabilir. Buna karşılık TV yayınları ise bugünkü rekabet ve maliyet şartlarında belki de “Kafkas TV” adı altında 7/24 ortak yapılabilir.
Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum, siz de benim gibi bir hayvan seversiniz. Kediniz de var; öyle biliyorum. Bazı insanlar hayvanlara zarar veriyor. Bu tür zulümleri önlemek için, bizler neler yapmalıyız?
Sadık Müfit Bilge: At, köpek, kedi ve kuş başta olmak üzere hayvanları ve tabiatı çok severim. Kendi kedim yok. 13 yıl “Bibo” isimli bir sultan papağanım vardı. 3 Ekim 2018’de öldü. Hatırladıkça hala gözlerim doluyor. Ortadoğu coğrafyasında en zor şey kadın, çocuk, hayvan ve ağaç olmaktır. Tabiata ve onun bağrında yaşayan canlılara sahip çıkmalıyız. Bu insan olarak da inanç sahibi isek mümin olarak da görevimiz aslında. Evimize canlı hayvan alırken onların da hasta olabileceklerini, yaramazlık ve huysuzluk yapabileceklerini, mesele, ihtiyaç ve sıkıntıları olabileceğini unutmamalıyız. Bunlara dayanamayacak isek evimize hayvan almamalıyız. Dünya sadece insanlara ait değil bunu hiç unutmamalıyız. Bir de şunu unutmamalıyız: Hz. Muhammed der ki “Yeryüzündekilere merhamet etmeyenlere, Allah da merhamet etmez”.
Ali İhsan Aksamaz: Sadık Müfit Bey, ben size çok teşekkür ediyorum. Sorularıma açıkça ve ayrıntılı olarak cevap verdiniz. Başka soracağım bir şey yok. Sizin söyleyeceğiniz başka bir şey varsa, buyurun lütfen belirtin.
Sadık Müfit Bilge: Ben de hem söyleşi imkânı verdiğiniz için hem de Lazlar hakkındaki kıymetli çalışmalarınız için size çok teşekkür ederim. Sevgi ve saygılarımı sunarım.
+
Söyleşinin Lazcası:
Sadik Mufit Bilgek Ğarğalaps:
“K̆oçis kianaşi k̆arta şuronişa merhameti va aqvaşi, Allahisti em k̆oçişa merhameti va aqven.”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Sadik Mufit Bilge. Sadik Mufit Bilge ren ek̆onomist̆i, matarixe, st̆rat̆ejist̆i do K̆afk̆asiaşi eksp̆ert̆i. Turkiyeşi ğirsoni magoşogore do mç̆arupeşi art- arti ren emu. Gamiçkvineri ketabepe do ardido mak̆ale do tebliğepe kuğun Sadik Mufit Bilges. Ma emu viçinop 2012 ʒ̆anaşen doni. İpti kok̆optit emindros. Aya rt̆u Çerkesuli Çaliştayis. Aya ok̆oxtala iʒ̆opxineret̆u Derbent̆is noğa K̆ocaelis, 25- 26 K̆undura 2012 ʒ̆anas. Ok̆oxtala iʒ̆opxineret̆u (Ç.H.İ.) Çerkesuli Hak̆epeşi İnisiyat̆ifişk̆elen. Sadik Mufit Bilgeti, mati coxineri vort̆it eya ok̆oxtalaşa. Sadik Mufit Bilge k̆ala ar int̆erviu dop̆i ma. Çkin molapşinit biyografi do noçalişepe muşişen. Edo aya noç̆are ren çkini int̆erviuşi. (Ali İhsan Aksamazi; 07 VIII 2019)
+
Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi, ʒ̆oxle biyografi tkvanişen molapşinat! So do mundes yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Namu nenape giçkinan? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!
Sadik Mufit Bilge: Aya int̆erviu şeni şukuri giʒ̆umert ma ipti. (1861) vit̆o ovro oşi do sume neçi do ar ʒ̆anaşen doni noğa İst̆anbolis skideri Çerkesuli-K̆abardeyuli ocağişi skiri vore ma. Ma yepçkindi (4) Mariaşina (1963) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do sum ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Ma doviguri Lisansuri gamantana- gurapa Gazi Universit̆et̆işi İİBF-şi Ek̆onomişi Burmes. Ma voçodini mağali lisansi çkimi İst̆anbolişi Universit̆et̆işi SBE-şi Maliyeşi Burmes. Jur dip̆lomati arkivis vardo, oxoris komiğun ma. İnglisuri do Fransuli nenape komiçkin; aya nenapeten ç̆areli ketabepeti domak̆itxen-oxomaʒ̆onen. Ma domak̆itxen Osmanuri noç̆arepeşi k̆arta t̆ip̆i.
Ali İhsan Aksamazi: Ma miçkin, tkvan gamiçkvineri ketabepe kogiğunan. “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis”, “Osmanlişi Macaristani”, “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis”, “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe”, “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras”, “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni gamiçkvineri ketabepe kogiğunan. Ar majura noçalişe tkvaniti ren “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales”. Aya ketabepe tkvanişen ambaroni vore ma. Uk̆oroʒxuti ognaperi tebliğepe kogiğunan tkvan. Aya tebliğepe tkvanişi namtinepeşenti ambari komiğun ma. Çkva gamiçkvineri ketabi giğunani?
Sadik Mufit Bilge: Cenabi Allahik ma gza momçu na, “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras” coxoni ketabi çkimişi ağani edisyoni pxazirup ma “K̆afkasia do K̆afk̆asurepe Osmanlişi Oras” coxoten. Aya ketabi gamiçkvinasunon jur cildoni (1000-1200) vit̆oşi- vit̆oşi do jur oşi but̆k̆aşa. Aya ketabiten, K̆afk̆asiaşen ambaroni noçalişe çkimi voçodinaminon ma. Emuşk̆ule astaxolo “Osmanişi Oxenʒale (18.) vit̆o maovrani Oşʒ̆anuras” do “Osmanlişi Xaçka K̆lasik̆uri Oras” coxoni jur ketabiti oç̆aru guris mek̆amilaps. Mtini giʒ̆vat; aʒ̆işakis aya jur noçalişe çkimi şeni, dido ketabi, malzeme do çkinapa-rabisk̆a dop̆k̆orobi ma.
Ali İhsan Aksamazi: “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales” coxoni noçalişe tkvanişen molamişinit, mu iqven!
Sadik Mufit Bilge “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales” coxoni ketabi çkimi ren Tevkuri Abdurrahman Paşaşk̆elen nok̆orobe Osmanuri teşrifatişi k̆anonnameşi t̆ransk̆ripsiyoni. Aya noçalişe muşi gamiçkvineri ren (17.) vit̆o maşkvitani oşʒ̆anuras (1670-epes). Sarayişi nʒ̆opula Enderunis meçameri Osmanlişi k̆ult̆urişi ʒoxle-xtimupeşi art-arti ren Tevkuri Abdurrahman Paşa. Tevkuri Abdurrahman Paşaşi skidala do noçalişepeşi ambariti komepçi ma aya ketabişi amaxtimoni noʒ̆iles. Ar mitxanis Osmanlişi p̆rot̆ok̆olişa toli aqvaşi, aya noxvene ok̆itxuşi ren emu. Aya noçalişe dvaç̆ironi ren emk̆ata k̆oçepe şeni; aya miçkit̆an.
Ali İhsan Aksamazi: K̆arta ketabi tkvani dido ğirsoni do pelaperi ren. Aʒ̆iti “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis”, “Osmanlişi Macaristani”, “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis”, “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe” coxoni ketabepe tkvanişen bğarğalat! Osmanlişi xeʒala, xvala askeruli menceli va rt̆u. Asia, Afrik̆a do Avrop̆aşi ticaretuli, k̆ult̆uruli, xaçkaşi menceliti didopeten oktalapt̆u Osmanlişi xeʒalak. Aya ketabepe tkvaniti, Osmanlişi mcveşi medeniyet̆uri ik̆limişi landeten yeçkindineri ren; eşo komiçkin. Aya ketabepe tkvanişen molamişinit, mu iqven! “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis” coxoni ketabi tkvanik mu ambarepe momçapan Osmanlişi xaçkaşi skidalaşen?
Sadik Mufit Bilge: İrişen ʒ̆oxle otkvaluşi vore ma; “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis” coxoni ketabi çkimi; armʒika guroni, idialoni do umengaperi ren spero muşis; aʒ̆işakis majura nenapetenti gamiçkvineri ar çkva noçalişe va ren. (1300-1800) vit̆o sum- vit̆o ovro oşʒ̆anurepeşi Anat̆olia do Balk̆anepeşen Osmanlişi Macaristanişa, K̆afk̆asiaşen Habeşistanişa, Cezayirişen K̆irimişa, mtelo Osmanlişi coğrafyas, Osmanlişi oput̆arepeşk̆elen xmareli xaçkaşi alet̆epe do gexedu- otiruşi vasitape k̆ala entepeşi suveri do muperoba, entepeşi oxmarinu qonaşi xaçka, mabağoba do zeytinişi xaçka; aya xaçkapeşi suverepe (giçkinan; Osmanlişi xaçka ʒ̆oxle- mxtimu rt̆u çxvari (dik̆a, keri), bak̆liyat, qurženi do zeytinişi monoçaneşi speros oşʒ̆anurepeş morgvalis) aya alet̆i do vasitapeşi ustape, oxvenuşi suverepe do malzemepe mutepeşi, pasepe do entepeşi sva Osmanlişi huk̆uk̆is steri ambarepe meçaps aya noçalişe çkinik. Ketabis gežis uk̆oroʒxu suretiti. (Krist̆eşen ʒ̆oxleni (4000) otxo vit̆oşi ʒ̆anaşen (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuraşakis) Osmanlişi oput̆arepeşk̆elen xmareli alet̆epe do vasitapeşi ora do svalepeşi (Xolosoni Yulva do Xçemzoğaşi coğrafyaşi) magzalobaşen onç̆eloni do gok̆vironi ambarepe gaqven aya ketabi ok̆itxuten.
Ali İhsan Aksamazi: “Osmanlişi Macaristani” coxoni ketabi tkvaniten, Osmanli do Macaristanişi munasebet̆epeşi namu speroşen molamişinapt?
Sadik Mufit Bilge: Oşke oşʒ̆anuraşi irişen k̆ap̆et̆i oxenʒalepeşen Macaristanişi Omapeşen ambarepe meçaps Osmanlişi Macaristani coxoni ketabi çkimik. Macaristanişi Omape rt̆u didopeten Osmanlişi oktalaşi doloxe (1526-1718) vit̆o xut oşi do eçi do anşi- vit̆o şkvit oşi do vit̆o ovro ʒ̆anapeşi şkas. Edo Osmanlişi ekoni oktaluri sist̆emişenti molaşinaps ketabi çkimik. Macarepeşi tarixuri muxuri do (1526) vit̆o xut oşi do eçi do anşi ʒ̆anaşakis Osmanli-Macari munasebetepe, Osmanlişi Macaristanişi noğape, oput̆epe, cixape, garnizonepe, ek̆onomi, ticareti, gexedu-otirupeşi vasitapeşen ambaroni noʒ̆ilepeti gežin ketabis. Ketabi çkimişi oçinapu şeni ar ambariti gamiçkvinu Macaristanişi ilimepeşi Ak̆ademiaşi e-but̆k̆as
Ali İhsan Aksamazi: “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis” do “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe” coxoni ketabepe tkvanişenti molamişinit, mu iqven! Mundes gamiçkvinu aya ketabepe tkvani? Mu ambarepe meçapt aya noçalişepe tkvaniten?
Sadik Mufit Bilge: “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis” coxoni ketabi çkimi ren İU-şi SBE-şi Maliyeşi Burmes meçameri mağali lisansişi t̆ezi çkimişi monžineri do xampineri xali. Osmanlişi lamtinalaşi sinifuri moʒ̆opxu, Osmanlişi Oxenʒaleşi omraluşi suverişen (Feodaluri, Asialuri suverişen) k̆oment̆arepe do Osmanlişi xaçka steri ambarepe do muessesuri noʒ̆ilepeti kuğun aya noçalişes. Marksist̆i va vore ma, mara “tarixuri mat̆eryalizmişi” suveriten iç̆arinu aya noçalişe; eşo matkven ma. (1300-1600) vit̆o sumi oşʒ̆anuraşen vit̆o anşi oşʒ̆anuraşa, “Osmanlişi xarcişi sist̆emi K̆lasik̆uri Oras”, do aya xarcişi sist̆emi, Smit̆ianişi xarcişi sist̆emişi p̆rensip̆eten oxandu ren aya ketabi çkimişi mtini tema.
Ma tebliğepe vognaperet̆i opapeşdoloxeni simp̆ozyumepes: Aya tebliğepe çkimişi iptineri sumis eşo coxont̆u: “Bak̆k̆ali, maboreğe- maçoreğe do berberobaşi esnafi Osmanlişi İst̆anbolis”. Çodinuri tebliği çkimişi tema rt̆u “İst̆anboli do K̆afk̆asiaşi isk̆elepeşi şkas xveneri ticareti, eya ticaretepeşi malepe, eya dulyapeşi turcarepe, k̆aravepe do mzoğarepe”. Aya ketabi çkimis gežin eya otxo tebliği çkimi. Mara aya tebliğepe monžineri renan; voxampi ma do eşo gamiçkvinu ketabi çkimi. Uşigneri varna armʒika şigneri ambarepe vognapi ma aya ketabiten.
Ali İhsan Aksamazi: Andğaneri ndğas, namtini mç̆arupek andğaneri K̆afk̆asiaşen molaşinapan do ç̆arupan. Mara dido mç̆aruk didopeten andğaneri p̆olit̆ik̆uri do ideolojiuri zmona do gagnapa mutepeşiten ç̆arupan; entepeşi noçalişepe mtelo objekt̆uri va renan, mtelo pelaperiti va renan. Amk̆ata mç̆arupek tarixisti andğaneri p̆olit̆ik̆uri do ideolojiuri zmona do gagnapa mutepeşiten mendaʒ̆k̆edupan do eşo ç̆arupan; emuşeniti amk̆ata mç̆arupeşi eya noçalişepeti objekt̆uri do mtelo pelaperi va renan. Tkvan objekt̆uro gamiçkvineri jur ketabi kogiğunan aya speros. Entepeşi arteri ren “K̆afk̆asia Osmanlişi oras”. Majura ketabi tkvaniti ren “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia”. K̆afk̆asia Osmanlişi oras” coxoni ketabi tkvaniten, K̆afk̆asiaşi namu muxurepeşen, namu xalk̆epeşen do entepeşi namu munasebet̆epeşen molaşinapt? Mundes gamiçkvinu aya ketabi tkvani?
Sadik Mufit Bilge: “K̆afk̆asia Osmanlişi oras” coxoni ketabişi maartani gamaçkva kogamaxtu (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas (XX + 689 but̆k̆a). Aya ketabişi monžineri do xampineri majurani gamaçkvati kogamaxtu jur vit̆oşi do vit̆o xut ʒ̆anas (XXV + 738 but̆k̆a ). Andğaneri ndğas, ketabişi aya jur gamaçkvaşenti ar k̆op̆ia doskidu xes, diçodu. (1454-1829) vit̆o otxo oşi do jure neçi do vit̆o otxo- vit̆o ovro oşi do eçi do çxoro ʒ̆anapeşi şkas (375) sum oşi do sume neçi do vit̆o xut ʒ̆anapeş morgalis, K̆afk̆asiaşi p̆olit̆ik̆uri do askeruli tarixi, Osmanli, Rusia do İranişi imp̆eriape k̆ala svalyaruli oxenʒalepeşi K̆afk̆asiaşi dixape şeni ok̆ok̆idinupe, aya imp̆eriapeşi K̆afk̆asias vazifoni generalepe, burok̆rat̆epe do askerepeşi skidalape do noçalişepe, emindroneri Oçildre K̆afk̆asia do Omjore K̆afk̆asiaşi xalk̆epeşi mteli, entepeşi ç̆vinepe, cenosidepe do entepeşi renobaşi ok̆ok̆idinupeşen mç̆ipaşaşi ambarepe vognapi ma aya ketabiten. P̆olit̆ik̆uri do askeruli tarixiş gale; mtel K̆afk̆asuri xalk̆epeşi k̆arta dğaneri skidala, oput̆epe, noğape, cixape do garnizonepe, xaçka, zanaati, ticareti, kyoleşi ticareti, zoğaşi dulyape, xalk̆epeşi İslamizasyonişenti k̆ut̆alişa ambarape komepçi ma; aya ambarepe mskvaşa molişinen, eşo domaʒ̆onen ma. Aya ketabişi ağani edisyoni şeni, xolo tişen k̆udelişa şurdoguriten vixandep ma. “Kafk̆asia do K̆afk̆asurepe Osmanlişi Oras” coxoten gamaxtasunon aya ketabi çkimi (2020) jur vit̆oşi do eçi ʒ̆anaşi geçk̆alas. “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras” coxoni ketabi çkimişi goʒ̆onoçalişe, odude, çkinapa do rabisk̆a ok̆orobu do ok̆itxuşi p̆rosesi kogeoç̆k̆u (1989) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do vit̆on çxoro ʒ̆anas. Edo aya p̆rosesis voret çkin. Aya ketabişi çodina edisyoni gamaxtaşi, aya speroşen xe mozduşa toli komiğun ma ağanmordale çkinerk̆oçepe do magoşogore eksp̆ert̆epeşi oxandu şeni. Entepeşi noçalişepe, çkimepeşen do gamiçkvineri majurapeşen çkva k̆ai iqvasunonan; ma eşo vicer tişen k̆udelişa. Entepeşa imendi komiğun do aʒ̆işen entepes iris gecginoba vuʒ̆umer ma.
Ali İhsan Aksamazi: “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ar çkva ketabi çkva kogiğunan. Mundes gamiçkvinu aya ketabi tkvani? Edo K̆afk̆asiaşi namu speropeşen molaşinapt aya ketabi tkvaniten?
Sadik Mufit Bilge: “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ketabi kogamaxtu 2005 ʒ̆anas (295 but̆k̆a) do aʒ̆i ar k̆op̆ia muşiti xes va doskidu, diçodu. Aya ketabi ren “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ketabişi iptineri versiyoni; eşo matkvenan çkin.
Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi! Ma miçkin, tkvanti Rusyaşi İmp̆eriaşi emindroneri ʒari k̆elen K̆afk̆asiaşen uçvaten get̆k̆oçineri ocağepeşi diʒxirişen ret. Nak̆otxani tasişen ret tkvan? Mundes do namu gzalepeten mohaciri gamaxterenan tkvanepe?
Sadik Mufit Bilge: İmam Şamilik emindroneri ʒarişi askerişa diteslimu şk̆ule (1859 ʒ̆anas), İmam Şamilişi K̆abardeyuri naipeşen Çagadu Abdulkadir Efendi, K̆abardeyuli do Osuri ʒ̆oxle-mxtimupe dinişk̆oçepe k̆ala Osmanlişi dixapeşa içvineren 1861 ʒ̆anas. Abdulkadir Efendi xolo mek̆axteren K̆afk̆asiaşa 1877-1878 ʒ̆anas. Emeristi doğureren. Biç̆i muşi Mehmedi doskidun emindroneri nananoğa İst̆anbolis. Muşi biç̆i Hafiz Xasan Efendi Medreseşi gamantana- gurapa şk̆ule, ixanderen Şeyhulislami Esad Efendi K̆utupxanaşi Xafizi Kutubo do Ayasofyaşi Evkafişi Kayyimbaşo. Biç̆i muşi Mehmed Sadik Begi igureren Enderuni Humayunis (1890-1951 ʒ̆anapeşi şkas). Enderuni kaizdinuşi 1909 ʒ̆anas; 1916 ʒ̆anas Sofracibaşı, 1916 ʒ̆anas 2. Makilere do 1918 ʒ̆anas Kilercibaşi (ser kilari-i Hazret-i Şehriyari) iqven. 1924 ʒ̆anaşakis Osmanlişi Sarayişi çodina kilercibaşi ren. Mehmed Sadik Begişi nana Huriye Xanumi ren Abazapeşi ʒ̆oxle-mxtimupeşen mapaskiri Marşan Xasan Begişi skiri Mahmud Begişi k̆ulani. Mahmud Begi t̆eren Suvarişi k̆olaga. Emindros P̆levne iʒ̆opxineren noğa 1877 ʒ̆anas. Mehmed Sadik Begişi maartani çili P̆iraye K̆alfa (ğureren 1912 ʒ̆anas), rt̆eren Sultan Maxurani Mehmed Reşadişi doxmeli dayres vazifoni Abxazi Sarayoni. Entepeşi berepeşen Mehmed Saim Nahit Bilge (1911-1976) ren çkimi baba. P̆ap̆u çkimişi majura çilişen cumadi çkimi Tevhid Bilge (1919-1987) do dadi çkimi Meclube Necla Bilge (1926-1996) yeçkinderenan. Nana çkimişi nana Şerife Ozusadiçişi baba (1905-1958) Ahmed Begi ren didi surğunis Sinop-Gerzeşa moxtimeri ar Şapsiği ocağişi skiri (ocağişi uk̆açxeni gvari ren P̆ek̆eri); K̆afk̆asia k̆ala zoğaşi ticaretiş k̆aravişi mance do k̆ap̆it̆ani.
Ali İhsan Aksamazi: Ma xolo gk̆ixat: Ağani ketabiş p̆rojepe giğunani? Pukironi ambarepe giğunani? P̆rojepe tkvanişenti molamişinit, mu iqven!
Sadik Mufit Bilge: Jile mskvaşa ptkveret̆i ma, “Osmanlişi Oxenʒale 18. Oşʒ̆anuras” do “Osmanlişi Xaçka K̆lasik̆uri Oras” coxoni jur ketabiş p̆roje komiğun ma. Mundes içoden, eyati Allahis uçkin.
Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi; ma razist̆i va vore. Razist̆i oqopimuşi xaliti va miğun, babaşen Lazi vore do nanaşen Çerkesuli diʒxiriti komiğun do emuşeni. Ma aya dobadonaşi skiri vore do aya zmona do gagnapaten ptkumer. Çkin k̆ai dobadonarepe voret. Oxenʒales xarci mepçapt. Oxanʒalek askerobaşa çkin kemzdes. Çanakkaleşi Limasti, Maartani didi Limaşi k̆arta Cepesti, Dudmoşletinobaşi Limasti; K̆oreşi Limasti, K̆ip̆risişi Limasti çkinti diʒxiri mepçit. Şurdoguriten vixandit oşkaruli dobadona çkinişi artianoba do xelak̆aoba şeni. TRT̆- Çerkesi, TRT̆- Lazi va ren, mara TRT̆-Kyurduli koren do ç̆andinaps 7/24-s. Tkvan mu isimadept aya xali şeni?
Sadik Mufit Bilge: Mati razist̆i va vore. Razist̆oba do et̆nik̆uro majurape çkimden omendranu va momʒ̆ondun. Baba çkimişi cinci ren Çerkesuli- K̆abardeyuli do baba çkimişi nana do baba çkimişi dinana muşi ren Abxazi. Nana çkimişi nana ren Turki. Dinana çkimi ren Çerkesi. Ma şurdoguriten vixandi aya dobadona şeni ğuraşmedginobaşi doloxe, skidala çkimişi vit̆on çxoro ʒ̆anaş morgvalis. Turkiyes skideri do aya dobadonaşi perepe k̆arti xalk̆i; nena do k̆ult̆uri muşi oguruşi ren; aya ren entepeşi hak̆i ma eşo visimadep. Turkiyes skideri K̆afk̆asiaşen cinconi xalk̆epes (Çerkesi, Abxazi, Çeçeni, Osi, Dağistanuri Xalk̆epe, Gurci, Lazi) do Ermenepes aqvan entepeşi nenaten radio- t̆elevizyonepeşi k̆analepe; ma eşo visimadep. T̆ek̆nik̆uro TRT̆ varna Turk-Telek’omis omxvacu ok̆vanduti iqven. K̆ult̆uruli, şenluğişi, muzik̆uri, rabisk̆uri filimepe, ok̆otkvala steri p̆rogramepe ixvenen k̆arta xalk̆işk̆elen. Radiopes k̆arta nenaten ç̆andinape axvenenan 7/24-s. Edo T̆V-şi ç̆andinapeti andğaneri rek̆abet̆uri do maliyet̆uri gagnabaten, gonepti “K̆afk̆as T̆V” coxoten oşkaruli ç̆andina ixvenen 7/24-s.
Ali İhsan Aksamazi: Ma miçkin, tkvanti çkimi steri skindinamaqorope ret. K̆at̆uti kogiqonunan tkvan; eşo miçkin ma. Namtini k̆oçepek skindinapes zarari meçapan. Amk̆ata zulumepe oğindu şeni, muepe oxvenuşi voret çkin,
Sadik Mufit Bilge: ʒxeni, coğori, k̆at̆u do k̆vinci iptinero, skindinape do buncinas dido p̆qorop ma. Ma k̆at̆u va miqonunun. 13 ʒ̆anaş morgvalis, “Bibo” coxoni ar sultaniş p̆ap̆ağani komiqonut̆u. Bibo domiğuru 3 Guma 2018-s. Emu gomaşinaşi, xoloti gemzuli viqver ma; guris mgarini momixteps. Oşkeyulvaşi irişen meç̆ireli dulya ren oxorca, bere, skindina do nca oqopimu. Buncina do muşi gurp̆icis skideri mteli şuronepeşa mance gamaxtimuşi voret çkin. Mtini giʒ̆vat; ar k̆oço cera miğunan na, Mumini oqopimuti aya ren çkini oxvenoni. Ar skidinaşi mance viqvatşi, ʒ̆oxleşen miçkit̆an: entepesti axarmelenan, entepesti p̆at̆inoba do zararoni dulyape axvenenan, mis açkinen, gonepti entepes mutu dvaç̆irnan do p̆roblemepe aqvenen; entepeş nena va uğunan, ayati nosis miğut̆an mç̆ipaşaşi. Amk̆ata mutupes noxondinuşi menceli va miğunan na, oxoris skindina eç̆opinuşi va voret çkin. Kiana xvala k̆oçepeşi vardo, aya çkar va gomoç̆k̆ondan. Xolo aya notkvameti va gamoç̆k̆ondan: Hz. Muhammedik eşo tkumer: “K̆oçis kianaşi k̆arta şuronişa merhameti va aqvaşi, Allahisti em k̆oçişa merhameti va aqven.”.
Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi, ma dido şukuri giʒ̆umert. K̆itxalepes mskvaşa do mç̆ipaşaşi nena gemiktirit. Ma ok̆itxuşi çkva mutu va minon guris. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven!
Sadik Mufit Bilge: Hemi aya ok̆otkvala do hemiti Lazepe şeni ğirsoni noçalişepe tkvani şeni, ma şukuri giʒ̆umert. Cumaloni qoropa do hurmet̆i megimçinapt.
