Hıdır Eren Konuşuyor Türkçe- Lazca/ Turkuli- Lazuri/ თურქული- ლაზური

“Sıma pêroine rê, kişta çhemê Muzıri ra ma be xêr di/  Hepinize Munzur ırmağının kıyısından selâmlar.”

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Hıdır Eren. Kendisi, Zaza dili öğretmenlerinden. Belki siz de biliyorsunuz, bilemiyorum;  kendisi, Zaza dilinin önemli emektarlarından bir tanesi. Zazaca yayımlanmış kitapları da var kendisinin. Zaza dilinden; Zazacanın dil ailesi, yurtiçi ve dışından tarihi, akademik çalışmalarından; Zazaların kurulu derneklerinden; emektar Hıdır Eren’in biyografisi ve çalışmalarından konuştuk. Bu metin, o konuşmamıza ilişkin. Ali İhsan Aksamaz; 11 VI 2019)

+

Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım; öyle başlayalım, olur mu?! Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız ve torunlarınız var mı? Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Lütfen, kendimizden bahsedin bize!

Hıdır Eren: Dêsim ilinin, Ovacık ilçesi, Zeranıge Köyü’nde 15 Şubat 1957 yılında doğdum. İlkokulu kendi köyümde, Ortaokulu Keban’da, Öğretmen Okulu’nu Dêsim merkezde okudum. 15 yıl köylerde öğretmenlik yaptıktan sonra İstanbul Üniversitesi Sosyoloji bölümü, ardından da Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Sosyoloji yüksek lisansı yaptım. 41 yıl eğitim alanının değişik kademelerinde çalıştım. Evliyim. İki kızım var.Şimdilik 6 ay köyümde, 6 ay İstanbul’da kalıyorum.

2009 yılında Beşiktaş ilçesinde çalışırken bir kısım arkadaşla periyodik bir biçimde bir arya gelerek, Zazaların sorunları ile ilgili toplantılar yaptık. Bu toplantılar sonrasında bu dilin yaşaması ve yaşatılması için bir vakıf ya da bir dil ve kültür derneği kurmak üzere yola çıktık. Vakıf kurma iş ve işlemleri ile maliyetinin yüksekliğinden dolayı dernekleşmeye karar verip, 2011 yılında İstanbul Beyoğlu’nda ilk Zaza Dil ve Kültür Derneği’ni kurduk. O günden bu güne bu dernek çatısı altında çalışmalarımızı sürdürmekteyiz. Çalışmalarımıza başlarken  sırasıyla; Zazaca Kurslar Yaşlılarımız Zazaca Konuşuyor, Zazaca yayınlardan oluşan kütüphane, Zaza yazarların kitaplarını imzalama günleri, zaza esnaf ve işadamlarını ziyaretler, paydaş dil ve kültür derneklerini ziyaretler, dil komisyonu oluşturma, Zazaca ders materyalleri oluşturma komisyonu, Paydaş dil ve kültür dernekleriyle ortak projeler oluşturma (Anadolu Halkları Ne istiyor, Barış Festivali gibi ve Türkiye’nin Kültürel Çeşitliliği gibi…), Üniversitelerin zazalara yönelik düzenlediği sempozyumlara bildirilerle katılım sağlama, Dêsim’de düzenlenen Munzur Doğa ve Kültür Festivali’ne iştirak etme, gerekli mercilere Zazaca radyo ve Tv başvurularında bulunma, Zazaca’nın bulunduğu duruma dikkat çekmek için TBMM’de basın toplantıları yapma, Seçmeli Zazaca dersler için Munzur Üniversitesiyle ortak komisyon kurup çalışmaları başlatma, Artuklu Üniversitesi’ne verilen Zazaca seçmeli ders kitabı yazımının zazacayı nasıl katlettiğini raporlarla MEB’na sunmak, Kitap yazımında Zazaca İSBN alma çalışması yürütme, derneğe bağlı yayınevi kurma, Ovacık ilçesi ile Zeranıge köyünde Zazaca Yaz Okulu açma gibi faaliyetleri sürdürmekteyiz…

Ali İhsan Aksamaz: Zazaca da insanlığın sembollerinden. Zazacanın ölümü, insanlığın da ölümüdür. İnsanlığın en eski ayak izleri, diğer dillerde olduğu gibi, Zazacanın da içinde saklıdır; ben böyle biliyorum. Böyle söyleyebilirim. Bu benim insanlık anlayışım. Zazaca yaşayınca, insanlık da yaşayacak. Zazaca ölünce, insanlık da, kardeşlik de ölecek. Anlayışım böyle. Siz, bu anlayışa ilişkin neler söyleyebilirsiniz? Doğrusunu söyleyelim; Türkiye, Zazaca gibi diler açısından çok zengin. Bu durum, Türkiyenin zenginliği. Ancak bizler çoğunlukla bu dillerden haberdar değiliz. Bu duruma ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Bu durumun sorumlusu kim? Siz neler düşünüyorsunuz?

Hıdır Eren: Dillerin tümü, hangi dil olursa olsun, her dil; hayatı, insanı, insan ilişkilerini, doğayı, doğada var olanı tanımlamaya/anlamlandırmaya çalışır. İnsanlık, insanlığın yapıp etmeleri, yarattıkları, kendinden sonraya aktarımları, kazanımları; kısacası varlık-dünyasına bakışı tüm dillerin olmazsa olmaz çabasıdır.

İnsan kendi başına değil, tarihi ile birlikte vardır. Yani, tarihsel bir varlık alanıdır. Bu tarihi varlık da dil sayesindedir. İnsan dil ile birlikte varlığını edinmiştir. O nedenledir ki, insanlık ne yaparsa yapsın, nasıl bir iş tutarsa tutsun, neler yaratacaksa yaratsın, kazanımları, kaybettikleri, zaferleri, yenilgileri, buluşları… aklımıza gelebilecek tüm yapıp-etmeleri dil sayesinde oluşur, dil sayesinde kuşaktan kuşağa

aktarılır, dil sayesinde bilgi dünyasındaki yerini alır. Tüm bunların yaratım ve aktarımında insanlık dile borçludur. Diller olmasaydı, ne varlık-tarihinden ne de insanlık- tarihinden söz edilebilinirdi.

Onun içindir ki, koruyup kolladığımız her dil; koruyup kolladığımız insanlıktır. Yok ettiğimiz her dil de yok ettiğimiz “insanlık”tır. Diller ve kültürler bağlamında bu kadar zengin olan bu toprakları çoraklaştırmak bir insanlık suçudur.

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de Zazacadan konuşalım, bahsedelim! Zazaca hangi dil ailesinden? Zazaca, bir dil mi yoksa bir başka dilin lehçesi mi? Biliyorum, bu sahada çeşitli teoriler var. Siz, bu teorilere ilişkin neler düşünüyorsunuz?

Hıdır Eren: Zazaca Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubundandır. İrani diller içerisinde Zazaca’nın yeri ve hususiyeti (başlı başına bir dil olması) üzerine O. Mann (1906), K. Hadank (1932), P.Detesco (1921), G. Morgenstierne (1958), I. M. Oranskij (1963), G. L. Windfuhr (1989), V. S. Rastorgueva (1990), J. Gippert (1996) bir çok dilibilimci tarafından makaleler yazılmıştır. İrani diller önce kendi aralarında doğu ve batı, ardından da kuzey ve güney olarak tasnif edilirler. Zazaca Kuzaybatı İrani diller arasında sayılır. Farsça ise güneybatı İrani diller arasında yer alır. Zazaca Orta Farsça (Pehlevice) ve Klasik Farsça dan çok, Avesta ve Partça’ya yakındır.

Bizler Kürtçe konuşan birileriyle ancak ve ancak Türkçe üzerinden anlaşabilmekteyiz. Bu bile bizim konuştuğumuz dilin Kürtçe’nin ya da bir başka dilin lehçesi olmadığını göstermeye yetiyor. Lehçe teorileri, dilbilimsellikten uzak tamamen siyaseten söylenilen sözlerden ibarettir.

Ali İhsan Aksamaz: Biz, bu dili Zazaca olarak biliyoruz.  Zazaca, başka ad ile de biliniyor mu? Bunlardan da bize bahsedin, lütfen!

Hıdır Eren: Almanların kendilerini bulundukları bölgelere göre (Preuße, Sachse, Bayer, West-fale vb.) adlandırmaları gibi, Zazalar da yaşadıkları alanlara göre kendilerini farklı biçimlerde (Zaza, Kırmanc, Dımıli, Kırd, Gınıc, Elewi, Şarê Ma vb.)  adlandırmaktadırlar. Dışarıya karşı ise kendilerini Zaza olarak adlandırırlar. Hem bu bağlamda hem de uluslararsı terminolojiye girmiş olmasından dolayı bu topluluğa Zaza, dillerine de Zazaca denilmektedir.

Kürtler, Zazaca konuşan bu topluluğa ya zaza ya da Dımıli demektedirler. Sarız, Zara, Divriği ile Malatya’da Kürtler Zaza dili için “Gıni” derler. Gıni adı, Beypazar ve Ulaş’ta yaşayan bir Zaza aşiretinin adıdır. Zazaca konuşan Dersim Alevileri kendilerine Kırmanc, Sunilere Tırk, Kürtlere ise Khurr, dillerine de Kırdaşki derler. Ve kendilerini onlarla bir tutmazlar. Tekman ve Hınıs’ta Zazaca konuşan Aleviler ise kendilerine Elewi, Sunilere de Kürt derler. Onlar da kendilerini Kürtlerden ayrı tutmaktadırlar.

Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum; Zazaca, Türkiyenin her yerinde konuşuluyor. Tarihsel olarak, Zazaca çoğunlukla Turkiyenin hangi kentlerinde konuşuluyor? Türkiye dışında, Zazaca başka hangi ülkelerde konuşuluyor?

Hıdır Eren: Zaza dili ekseriyetle Yukarı Fırat bölgesinde konuşulmaktadır. Kuzey batıda zara, batıda Çemişgezeg, güneyde Siverek, güney doğuda Mutki ve Tatvan, doğuda Varto ve Hınıs, Kuzayde Tercan ve Çayırlı ile çevirili bir bölge diyebiliriz. Bu bölge dışında Aksaray’ın on yedi köyünde, Ardahan’ın Göle İlçesinin birkaç köyünde, Kars’ın Selim ilçesinin bazı köylerinde ile kayser-Sarız’da konuşulmaktadır. Türkiye dışında Kazakistan ile Gürcistan’da konuşulmaktadır. Cumbul’da 10.000 zazanın varlığından söz edilmektedir. Bu Zazaların, Stalin döneminde Batum’dan, Kazakistan’a sürüldükleri bir vakadır. Ülke de 3-4 milyon arasında insan Zazaca konuşmaktadır. Yaklaşık 1 milyon da dış ülkelerde olduğu varsayılırsa, 5 milyon kadar Zazadan söz etmek mümkündür.

Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, şimdi de bizlere Zazacanın alfabesinden bahsedin! Zazaca da kaç harf var? Kaç harf sesli, kaç harf sessiz, kaç diftong?

Hıdır Eren: “a, e, ı, i, o, u, û” olamk üzere 7 ünlü, “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p,r,s,ş,t,v,w,x,y,z” 24 ünsüz ve “ph, th, çh, kh” gibi 4 diftong sesten oluşmaktadır.

Ali İhsan Aksamaz: Çok iyi biliyoruz,  her dil, başka dillerden ödünç kelimelere sahip. Zazacanın da başka dillerden ödünç kelimeleri var mı? Çoğunlukla hangi dillerden ödünç kelimelere sahip Zazaca? Bu ödünç kelimeler genellikle hangi alanlardan? Diğer dillerde de Zazacadan ödünç kelimeler var mı?

Hıdır Eren: Zazaca İrani diller grubundan olduğundan, o dillerle ortak birçok kelime barındırmaktadır. Çok az Ermenice, Rumca ve Arapça kelime de mevcuttur.

Kürtçe, Türkçe ve Ermenice’ de Zazaca kelimelerin olduğu bilinmektedir.

Ali İhsan Aksamaz: Siz de isterseniz,  şimdi de akademik alana gelelim! Zazaca alfabe, ilk olarak ne zaman ve nerede yayımlandı? Bu çalışmaların öncü ya da öncüleri kim? Yayınlanmış Zazaca alfabe hangi ana alfabeden oluştu; Arap alfabesinden mi, Latin  alfabesinden mi?!

Hıdır Eren: Zazaca ilk olarak Peter Lerch (Rusya Bilimler Akademisi) tarafından 1856 yılında kayıt altına alınmıştır. Bu kayıtlar 1956-58 yıllarında Almanca ve Rusça olarak yayımlandı. Bu kayıtlarla ilgili 1964 yılında F. Müller tarafından Dil Bilimsel çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar sonucunda zazaca’nın ne kadar kadim bir dil olduğu, tesbitine varıldı. O. Mann ve ardılı K.Hadank Zazaca üzerine önemli çalışmalarda bulundular. Bu çalışmalar 1932 yılında Mundarten der Zâzâ adıyla yayınlandı. Yine, V. Minorsky (La domination des Dailamites, Paris 1931, S. 17; Daylam, Enzyklopädie des Islam), Albert von Le Coq (1901), bunlardan daha sonra Terry Lynn Todd (1985), Ludwig Paul (1998, Zazaki - Grammatik und Versuch einer Dialektologie) Merkez ve Güney ağzı; Zılfi Selcan (1998,  Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt -Dersim-Dialekt), İlyas Arslan (2007 Partikeln, 2016 Verbfunktionalität und Ergativität), Mesut Keskin (2009 Zur dialektalen Gliederung des Zazaki) Kuzey ağzı üzerine çalışmalar yürüttüler.

Zazaca yazılı metinler ilk önce Arap harfleriyle, daha sonra Latin harfleriyle yazılmıştır.

Şu an Latin harfleriyle üç alfabe kullanılmaktadır. Munzur Üniversitesi’nde Selcan alfabesi, Vate çalışma grubunda Bedirxan, Bingöl Üniversitesi-yurt dışındaki zaza aydın ve yazarları ile Zaza-Der Jakobson alfabesini kullanmaktadırlar.

Ali İhsan Aksamaz: Türkiye ve Türkiye dışında; ilk Zazaca alfabe, sözlük ve kitap ne zaman ve nerede yayımlandı? Bu eserlerin öncüleri kimlerdi?

Hıdır Eren: Zazalar uzun sözlü edebiyat geleneklerine rağmen yazılı Zaza edebiyatı yaklaşık son iki yüzyıl içinde Arap alfabesinde ortaya çıkmıştır. İlk bilinen Zazaca metinler 1798 ile 1833 yılları arasına tarihlenen Diyarbakır’da bulunan Aleviliğe ait elyazmalarıdır. İlk Zazaca basılı eser ise Liceli Zaza Ahmede Xasi’nin Kürt din adamlarının Zazaların kültürel birikimlerinin olmadığına ilişkin şakalarına cevap olarak yazdığı 1899 yılında basılan Zazaca mevlittir. İkinci Zazaca eser Siverek müftüsü Osman Efendiyo Babic tarafından 1906’da yazılan ve 1933’te Şam’da basılan mevlittir.

Zazaca yayındaki 60 yıllık sessizlikten sonra, Zazaca bölüm içeren Roja Newe dergisinde 1964 yılında ilk Latin harfleriyle Zazaca yayın yapılmıştır. Daha sonraları 1980′e kadarki dönemde bazı sol tandanslı dergilerde Zazaca edebiyat örnekleri görülmüştür. Zazaca edebiyatının yeniden doğuşu diyebileceğimiz hamle Avrupa’daki Zaza ilticacılar tarafından 1980 sonrasında başlatılmıştır. Bu dönem “Zazaca’nın Rönesans’ı” olarak tanımlanmaktadır. Zaza aydınlarınca bu dönemde Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodıri gibi dergiler ile bir dizi masal derlemeleri, hikaye ve romanlar yayınlanmış, sözlük çalışmaları yapılmıştır.

Ayrıca; Avrupa (özellikle Almanya) üniversitelerinde Zaza dili üzerine çeşitli doktora çalışmaları yapılmış ve bunlar basılı hale getirilmiştir.

Ali İhsan Aksamaz: Zazacanın sözlü edebiyatı yüzyıllardan beri çok zengin; öyle biliyorum. Ancak çok iyi biliyoruz ki,  artık globazalizasyon dönemindeyiz. Globazalizasyon döneminde, yazılmamış dillerin yaşama şansı yok. Radyo- televizyon yayını, gazete yayını, eğitim olmayınca, bu tür dillerin yaşama şansı yok. TRT’nin  Zazaca yayını var mı?  Türkiye dışında Zazaca radyo- televizyon yayını var mı? Lütfen, biraz da bu sorunlardan bahsedin bizlere!

Hıdır Eren: Çok haklısınız. Bir dil öncelikle eğitim dili olamamış ise (o dilin mensupları kendi dillerinde okuyup yazmıyorlar ise) o dil yok olmaya mahkumdur. Öncelikle olması gereken; tüm yerel dillerin hiç olmazsa bulundukları yerelde eğitim dili olmaları şarttır. 2012 yılında MEB’in haftada iki ders olarak aldığı seçmeli dersler ile birlikte Zazaca da eğitim hayatı içine girmiş oldu. Ancak, bu yabancı diller kategorisi içerisinde ele alındığından buna tam bir eğitim dili demek mümkün değil. Sadece eğitim kurumlarında bu dili öğrenme talebinde olanlara kurs programı çerçevesinde sunulmaktadır. Eğitim dili ise zorunlu eğitim görülen dil demektir. Adı üzerinde: SEÇMELİ!

Radyo, TV noktasında ise TRT Kurdi içerisinde yarım saatlik, Kürtçe’nin kırması ile sunulan bir program mevcut ki; bu program Zazacayı Kürtçe içinde eritmeyi, asimile etmeyi hedeflemektedir. Sanırım, T.C., başına yeni bir dil belası almamak için, bu dilin Kürtçe içinde erimesine olanak sunmaktadır.

Çeşitli defalar 24 saat yayın yapacak Zazaca bir devlet kanalı için Başbakanlık ve RTÜK’e verdiğimiz dilekçelere “özel kanal açmanızın karşısında hiçbir engel yoktur” cevabı verildi (!)

Ali İhsan Aksamaz: Artık Zazaca da, devlet okullarındaki seçmeli derslerden biri; öyle biliyorum. Zazacanın yaşaması için bu seçmeli dersler yeterli mi? Bu duruma ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Türkiye dışında, başka ülkelerde Zazaca dersleri var mı?

Hıdır Eren: Yukarıda da sözünü ettiğim üzere, bir dil haftada iki saatle sınırlı ve “seçmeli” olduğunda o dilin konuşanlarının onu seçmesini beklemek çok gerçekçi olmasa gerek.

Yurtdışında şu ana kadar, bir Zaza aydın ve eğitimcisi olan Hakkı Çimen’in mücadelesi sonucu sadece Almanya’nın bir eyaletinde aynı Türkiye’deki gibi seçmeli dersler programa alınmıştır. Bir farkla ki, bizdeki İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri yerine orada var olan “Okullar Müdürlüğü” sınırları içerisinde 15 kişi müracaat ettiğinde hangi okul ya da sınıfta olursa olsun, belediyelerin araçlarıyla onlar en merkezi (tercihte bulunanlara göre) okulun bir veya birkaç dersliğinde bir araya getirilerek bu dersten faydalanmaları sağlanmaktadır.

Ali İhsan Aksamaz: Türkiye ya da başka ülkelerde, Zazacanın yaşatılması için dernek ve enstitüleriniz var mı?  Bu dernekler neler yapıyor? Ne tür aktiviteleri var bunların?

Hıdır Eren: Türkiye’de bu anlamda ilk kurulan kurum İstanbul Beyoğlu’nda 2011 yılında faaliyete başlayan derneğimizdir. Bunu yanı sıra, derneğimizi takiben Bingöl, Diyarbakır ve Mersin’de de aktif olarak faaliyet yürüten dernekler mevcuttur.

Yurt dışında öncelikle Almanya olmak üzere Avusturya, İsveç, İsviçre ve Fransa’da kurulu dernek ve enstitüler mevcuttur.

Bu kurumların tümü Zazacayı yaşatmayı hedeflemiş, bu doğrultuda faaliyet yürütmekteler. Bunlardan bir kısmı dil, sözlük ve ders kitapları çalışmaları da yürütmektedir.

Ali İhsan Aksamaz: Çok ünlü şarkıcılarınız da var; ben bunu biliyorum. Onlardan ve onların ünlü şarkılarından da bizlere bahsedin, lütfen!

Hıdır Eren: Her şeyden önce çok ünlü şair ve ozanlarımız var. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê İmami bunlardan birkaçı.

Sait Baksi, Hüseyin Doğanay ve Xıdır Akgül gibileri yeni nesil ozanlarımızdandır.

Yine, Metin-Kemal Kahraman kardeşler, Hasan Dewran ile Mikail Aslan gibi kılam söyleyenlerimiz aynı zamanda birer derlemeciler.

Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan, Mücahit Göker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan  Serdar gibi pek çok zazaca kılam seslendirenlerimiz mevcuttur.

Seslendirilen şarkıların çok söylenenlerinden bazılarını şu şekilde sayabiliriz: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vılike, usên, dada amelkano, kata şêri se bıkeri, fadıke, oy meleme…

Ali İhsan Aksamaz: Yayımlanmış kitaplarınız var. Öğrencilerinize Zazaca dersler de veriyorsunuz; böyle biliyorum. Zazaca alanında başka yeni projeleriniz var mı?

Hıdır Eren: Evet var. Bunlardan ilki sosyolojik bir alan araştırması olan “Dêsım ra Jü Pelge, ZERANIGE” , ardından, daha önceden verdiğim ders notlarından oluşan “Dersê Zazaki/Zazaca Dersler”, onun ardından da Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü’nün 2016 yılında modüler programa koyduğu Zazaca programına uygun yazılan “Zazaca Ders Kitabı” dır. Şu an 2018 modüler programa uygun olan bir kitap ile, seçmeli dersler için hazırlanmış 5,6,7 ve 8. Seçmeli Derslere yönelik ders kitabı materyalleri bitirilmiş olup, grafikere verilme aşamasındadır. 

Ali İhsan Aksamaz: Ben size teşekkür ediyorum. Şimdilik başka sorum yok. Ancak sizin bahsedeceğiniz bir konu varsa, lütfen, ondan da bahsedin! Her zaman yüzünüz gülsün!

Hıdır Eren: Yaşadığımız ülke bir kültürler cenneti. Bu kültürleri canlandırmak devletin asli görevlerindendir. Arzum, tüm dillerin, kültürlerin ve fikirlerin özgürce yaşadığı, herkesin anayasal vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu demokratik,  sosyal bir hukuk devletidir.

+

Söyleşinin Lazca Metni:

 Xidir Erenik Ğarğalaps:

“(Sıma pêroine rê, kişta çhemê Muzıri ra ma be xêr di) - Tkvan iris selami giʒ̆umert ma Munzurişi ğaldidip̆icişen ...”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Xidir Ereni. Emu ren Zazuri nenaşi mamgurapalepeşi art- arti. Gonep tkvanti giçkinan, ma eya va maçkinen; Xidir Ereni ren Zazuri nenaşi beciti emektarepeşi art-arti. Edo emus kuğun gamiçkvineri Zazuri ketabapeti. Zazuri nenaşen; Zazuri nenaşi nenaluri ocaği, tarixi, ak̆ademiuri noçalişepe, doloxeni- galeni coğrafya muşişen; Zazapeşi gedgineri derneğepen; emektari Xidir Erenişi biyografi do noçalişepeşen bğarğalit çkin. Aya noç̆are ren çkini noğarğaleşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi; 11 VI 2019)

+

                       

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti? Berepe do motape giqonunani? Aʒ̆i so skidurt? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Ma yepçkindi noğa Dêsimi- Ovacik̆işi Oput̆e Zeraniges, (15) vit̆o xut  K̆undura (1957) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. ʒ̆oxle ma  doviguri oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti viguri oşkenoni nʒ̆opula K̆ebanis; Mamgurapaleşi Nʒ̆opulati noğa Dêsimişi şkaguris. Ar oput̆eşen majuranişa ma mamgurapale vort̆i, voguri mamgurepe çkimis çkvadoçkva oput̆epes, (15) vit̆o xut ʒ̆anaş morgvalis.  Uk̆açxe doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyolojişi burmes. Uk̆açxeti dop̆i mağali lisansi sosyolojişi speros, Sosyaluri Çkinapapeşi Enst̆it̆ut̆is. Ma vixandi gamantana- gurapaşi çkvadoçkva speropes, (41) jure neçi do ar ʒ̆anaş morgvalis. Çileri vore do jur k̆ulani bere komiqonun ma. Aʒ̆i ma pskidur oput̆e çkimis (6) anşi tutaş morgvalis do anşi tutaş morgvalisti noğa İst̆anbolis pskidur ma.

(2009) eçi oşi do çxoro ʒ̆ana rt̆u, emindros ma vixandept̆i noğa İst̆anboli- Beşik̆t̆aşis. Manebrape komiqonut̆u ma. Emindros p̆eriodilo çkin ok̆optit do Zazapeşi p̆roblepeşen molapşinit do bğarğalit. Aya ok̆oxtalape şk̆ule, Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi simadaten, ar vak̆ufi varna ar nena-k̆ult̆urişi derneği gedgu şeni gzas gebdgitit çkin.   

Vak̆ufi gedguşi dulyaşi maaliyet̆i didi do dido rt̆u, amuşeni ar derneği şeni govonk̆vatit. Edo İlkineri Zazuri Nena do K̆ult̆urişi Derneği p̆k̆idit çkin  (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas, noğa İst̆anboli- Beyoğlis. Emindroşen doni, xes xe meçameri do şurdoguriten vixandept derneği çkinişi doloxe. P̆rojepe çkini eşo rt̆u: Zazuri K̆ursepe/ Xçini- badepe çkinik Zazuri Ğarğalapan, Zazuri gamaçkvapeşi Kutupxana, Zaza mç̆arupeşen imzaşi dğalepe, Zaza esnafi, turcari do dulyaşk̆oçepeşa mok̆itxape, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepeşa mok̆itxape, Nenaşi k̆omisyonuşi oʒ̆opxinu, Zazuri dersepeşi mat̆eryalepeşi oʒ̆opxuşi k̆omisyoni, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepe k̆ala oşkaruli p̆rojepeşi oʒ̆opxu (Anat̆olişi Xalk̆epek mu ak̆vandepan, Moʒ̆qvaşi Fest̆ivali steri, Turkiyeşi K̆ult̆uruli Xampoba steri…), Universit̆et̆epeşi Zazapeşen ambaroni semp̆ozyumepes ognapalapeten omxvacu, noğa Dêsimis ʒ̆opxineri Munzurişi Buncina do K̆ult̆uruli Fest̆ivalis ok̆atu, Zazuri radio-t̆elevizvoni şeni ot̆oritepes oxveʒ̆upe meçamu, Zazuri nenaşi xaliten nok̆uʒxinu şeni ok̆oxtalape oʒ̆opxu Meclisis, Menoʒxune Zazuri nenape şeni Munzurişi Universit̆et̆i k̆ala oşkaruli k̆omisyon oʒ̆opxuşi noçalişepe, Art̆uk̆luşi Universit̆etişi menoʒxune p̆at̆i Zazuri dersepe şeni Gamantana-gurapaşi naziobas rap̆orepe oç̆aru do meçamu, Ketabişi speros Zazuri İSBN şeni oxandu, derneğeşi gamaçkvale gedgu. Andğaneri ndğas, çkin gurdoşuriten gzalepe bgorupt Zazuri Monç̆inoraşi Nʒ̆opula oʒ̆opxu şeni Noğa Ovacik̆işi oput̆e Zeraniges…

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi art-arti. Zazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe şinaxeri ren Zazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa.  Aya ren çkimi anank̆eni. Zazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Zazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Zazuri nenape steri majura nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?

Xidir Ereni: Aya varna eya, k̆arta nenak skidala, k̆oçi, k̆oçepeşi munasebet̆i, buncina, buncinaşi şuronepe oçinu- oçinapu şeni k̆oçis numxvacups. K̆oçinoba, k̆oçinobaşi noxvenepe, muşi noçkindepe, entepeşen genomskidepe, muşi cginape, mogapape; mk̆ule nenaten; renobaşi kianas oʒ̆k̆edu şeni ren k̆arta nena; k̆arta nenas kuğun aya noğira. K̆oçi xvala- xvala vardo, tarixiten koren do emuten skidun. Eşo giʒ̆vat; tarixuri renobaşi spero ren aya. Aya tarixuri renobati nenaşi menceliten koren. K̆oçis renoba muşi aqu nenaşi xeten. Emuşeniti, K̆oçinobak mu qvas na, qvas, muç̆oşi dulyape qvas na, qvas, muepe yoçkindas na, yoçkindas, mteli cginapa muşi, ziyanepe muşi, gecginape muşi, ugecgineroba muşi, icadepe muşi… çkin gomaşinen k̆arta ambari, k̆oçişi mteli noxvenepe nenaten yeçkindun.  Nenaşi menceliten ar ʒ̆oxleni tasişen uk̆açxeni tasis niçinen çkinapa. K̆oçik nenaşi menceliten dodgitun do sva okaçaps  çkinapaşi kianas. K̆oçişi mteli noçkinde do noxvenepe muşi mulun nenaşen; emuşeniti k̆oçis borci kuğun nenaşa. Nena va rt̆u k̆onna, varti renobaşi tarixişen varti k̆oçinobaşi tarixişen molaşinu iqvasunt̆u.

Emuşeniti, Ar nena oçvalu ren k̆oçinoba oçvalu; k̆arta nena şeni aya xali aşo ren. Mek̆arberi k̆arta nena ren mek̆arberi ar “k̆oçinoba”. Aya dixa xampa ren uk̆oreʒxu nena do k̆ult̆urepeten; amk̆ata xampa dixapa ʒara oxvenu ren oqvilu k̆oçinoba; aya ren didi k̆abaeti.  

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşen bğarğalat, molapşinat! Zazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Zazuri, nena reni varna ar çkva nenaşi dialekt̆i reni?  Miçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros. Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?

Xidir Ereni: Zazuri nena ren Hint-Avrop̆uri nenaşi ocağişi İranuri nenapeşi grubişen. İranuri nenapeşen Zazuri nenas kuğun meçkineri sva do hususiyet̆i. (Dudi muşi ren ar nena.) Edo O. Manik (1906 ʒ̆anas), K̆. Hadank̆ik (1932 ʒ̆anas), P̆. Det̆esk̆ok (1921 ʒ̆anas), G. Morgenst̆erinik (1958 ʒ̆anas), I. M. Oransk̆icik (1963 ʒ̆anas), G. L. Vindfyuxrik (1989 ʒ̆anas), V. S. Rast̆rguevak (1990 ʒ̆anas), J. Gip̆erik (1996 ʒ̆anas) do majura lingsvist̆epek doç̆ares uk̆oreʒxu mak̆elepe. Zazuri majura nenapeşi dialekt̆i vardo, dudi muşi ren ar nena yado ognapes lingsvist̆epek. İranuri nenape eşo itasnifinenan:  ʒ̆oxle, Yulva do Geulva, uk̆açxeti, Olande do Omjore. Zazuri nena işinen Olande-Geulva İranuri nenapeşi doloxe. Farsuli nenati ren İranuri nenapeşi şkas. Zazuri nena Oşke Farsuli (Pehlevuri) do K̆lasik̆uri Farsulişa vardo, Avest̆uri do P̆art̆uli nenaşa xolosoni ren.

Zazuri nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Kyurduli nenaşi mağarğalepeşi nena;  Kyurduli nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Zazuri nenaşi mağarğalepeşi nena. Artikartis va oxomaʒ̆onenan çkin. Mara Turkuli nena oğarğaluten artikartis oxomaʒ̆onenan çkin, Zaza do Kyurdepe.  Aya noʒ̆irenikti k̆aixeşa moʒ̆irapan: Zazuri nena va ren Kyurduli nenaşi varna ar çkva nenaşi dialekt̆i; aya noʒ̆ireniti domibağunan. Dialekt̆iş teorepe lingvist̆uri vardo, p̆olit̆ik̆uri ren. Edo amk̆ata teorepe ilmiuri va renan; aya k̆aixeşa miçkit̆an. Amk̆ata notkvamepe p̆olit̆ik̆uri renan do mutu var.

Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena Zazuri nena coxoten miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Zazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Alamanepek dudi mutepeşi svalepe mutepeşiten oçinapapan majurapes: P̆rusiuli, Saksonuri, Bayuli, Geulva zoğap̆icuri steri. Zazapekti eşo ikipan do dudi mutepeşi eşo oçinapapan majurapes: Zaza, K̆ırmanç̆i, Dimili, K̆irdi, Giniç̆i, Elevi, Şarê Ma steri. Antepek dudi mutepeşi Zaza oçinapapan galenepes. Hemi emuşeni hemiti opapeşxoloxeni t̆erminolojiten, am xalk̆is Zaza, nenape mutepeşisti Zazuri itkven.

Kyurdepek Zazuri nenaşi mağarğalepes Zaza varna Dimili uʒ̆umernan. Sarizi, Zara, Divriği coxoni noğapes do noğa Malatyas, Kyurdepek Zazuri nenas “Gini” uʒ̆umernan. Coxo Gini; Beypazari do Ulaşis skideri ar Zazuri aşiret̆işi coxoşen mulun. Zazuri nenaşi mağarğale Dersimişi Alevepek dudi mutepeşis K̆ırmanç̆i, Sunepes Tirk, Kyurdepesti Xurr, entepeşi nenasti K̆irdaşk̆i uʒ̆umernan. Edo dudi mutepeşi entepe k̆ala ar žiropan. Noğa T̆ek̆mani do noğa Xinisişi Zazuri mağarğale Alevepekti dudi mutepeşis Elewi, Sunepesti Kyurdi uʒ̆umernan. Entepekti dudi mutepeşi Kyurdepeşen va şinapan.

Ali İhsan Aksamazi: Miçkin; Zazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta sotis. Tarixuro; Zazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva dobadonapesti iğarğaleni Zazuri nena?

Xidir Ereni: Zazuri nena iğarğalinen didopeten jileni Firatişi gomorgvas. Olande Geulvas noğa Zara, Geulvas noğa Çemişgezegi, Omjores noğa Siverek̆i, Omjore Yulvas noğa Mut̆k̆i do noğa T̆at̆vani, Yulvas noğa Vart̆o do Xinisi, Olandes noğa T̆ercani do noğa Çayirli ren Zazuri nenaşi gomorgva; eşo matkvenenan çkin. Aya gomorgvaş gale, noğa Aksarayişi (17) vit̆o şkvit oputes, Noğa Art̆aani- Gyoleşi ar-jur oput̆es, noğa K̆arsi- Selimişi namtini oput̆epes do noğa K̆ayseri-Sarizis iğarğalinen Zazuri nena. Turkiyeş gale, K̆azakistani do Gurcistanisti iğarğalinen Zazuri nena. K̆azakistanişi noğa Cumbulis (10.000) vit vit̆oşi Zaza skidun yadoti molişinen. Emindroneri Sovyetistanişi am Zazape içvines K̆azakistanişa noğa Batumişen St̆alinişi xeʒalas; ayati ren mtini ambari. Zazuri nena iğarğalinen (3- 4) sum- otxo milioni k̆oçişi şkas dobadona çkinis. Eşo ptkvat na, aşo ptkvatna (1) ar milioni Zazati skidun menyaş gale. Aşoten (5) xut milioni Zaza skidun mtel kianas yado matkvenan.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Zazuri nenas muk̆o bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca do diftongi uğun Zazuri nenas?

Xidir Ereni: Zazuri nenas kuğun (7) şkvit xonaroni bonca ( “a, e, ı, i, o, u, û”),  (24) eçi do otxo uxonare bonca ( “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş, t, v, w, x, y, z”) do (4) otxo diftongi (“ph, th, çh, kh”).

Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zit̆ape majura nenapeşen. Zazuri nenasti eʒxeri zit̆ape uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğun Zazuri nenas? Edo aya eʒxeri zit̆ape didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Zazuri nenaşen eʒxeri zit̆ape uğuni?

Xidir Ereni: Zazuri nena ren İranuri nenapeşi grubişen, emuşeniti eya nenapeşen uk̆oreʒxu oşkaruli zit̆ape kuğun. Zazuri nenas kuğun dido ç̆it̆a Ermenuri, Urumuri do Arabuliti zit̆apeti.

Kyurduli, Turkuli do Ermenuri nenapesti kuğunan Zazuri zit̆ape; aya içkinen.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆iti Zazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat! İpti mundes do so gamiçkvinu Zazuri nenaşi alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆oncğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Zazuri alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni?!

Xidir Ereni: Rabisk̆o Zazuri nena ipti iç̆arinu P̆et̆er Lerçi (Rusyaşi İlimepeşi Ak̆ademi) şk̆elen (1856) vito ovro oşi do jure neçi do vit̆o anşi ʒ̆anas.  Aya rabisk̆epe gamiçkvinu Alamanuri do Rusuli nenapeten (1956- 58) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o anşi-  jure neçi do vit̆o ovro ʒ̆anapes. F. Miulerik ligvist̆uro ixandu aya rabisk̆apeten (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas.  Aya noçalişepeten, Zazuri ren dido mcveşi nenapeşi art-arti yado oxoiʒ̆onu.  O. Manik do emuşk̆uleni K̆. Hadank̆ikti mç̆ipaşaşi ixandu Zazuri nenaşi speros. Aya noçalişepe gamiçkvines “Zazuri Dialekt̆i” coxoten (1932) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o jur ʒ̆anas. Majura noçalişepeti eşo renan: Xolo, V. Minorsk̆i (Daylamit̆epeşi ʒ̆oxle-mxtimoba, nananoğa P̆arisi, 1931 ʒ̆ana, B.: 17; Daylami, İslamişi Ansik̆lopedi), Albert von Lo K̆oqi (1901 ʒ̆ana), T̆eri Liin T̆odi (1985 ʒ̆ana), Ludvig P̆oli (1998 ʒ̆ana, Zazuri - Grameri do Ar Dialekt̆olojişi Oğoda), Şkaguri do Omjore P̆ici; Zilfi Selcani (1998 ʒ̆ana,  Zazuri Nenaşi Grameri, Olande Dialekt̆i –Dersimişi Dialekt̆i), İlyas Arslani (2007 ʒ̆ana, Noʒ̆ilinape, 2016 ʒ̆ana,  Fiilişi fonksiyoni do ergat̆iuroba), Mesut K̆esk̆ini (2009 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Dialekt̆uri moʒ̆opxaşi jin).

Zazuri t̆ekst̆epe ipti Arabuli boncapeten, uk̆açxeti Latinuri boncapeten iç̆arines.

Andğaneri ndğas, Zazuri nena kuğun sum alboni: Munzurişi Universit̆et̆işen Selcanişi Alboni, Vate coxoni noçalişeşi grubişen Bedirxanişi Alboni, Bingyolişi Universit̆et̆i- menyaş galeni namtini Zazuri gamantanerepe, mç̆arupe do Zaza-Der-işi noxmare  Jak̆obsonişi Alboni.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do Turkiyeşi gale; iptineri Zazuri alboni, zit̆apuna do ketabepe mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆oncğonerpe miepe rt̆es?

Xidir Ereni: Zazapes kuğunan dido mcveşi nç̆araloba, mara ç̆areli va rt̆u.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, ç̆areli Zazuri nç̆aroba yeçkindu çodina jur oşʒ̆anuraşi doloxe; Arabuli alboniten iç̆arinu. Çkineri iptineri t̆ekst̆epe ren (1798 – 1833) vit̆on şkvit oşi do otxo neçi do vit̆o ovro- vit̆on ovro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anapeş tariğoni. Antepe renan Alevobaşi ambarepeşen xeşnoç̆arepe. Aya xeşnoç̆arepe ižirineret̆es noğa Diyarbak̆iris.    İptineri gamiçkvineri Zazuri noxvene ren Liceluri Zaza Ahmede Xasişi. Kyurdişi dinişk̆oçepek Zazapes k̆ult̆uruli menceli va uğunan ya tkverenan şak̆aten. Liceluri Zaza Ahmede Xasikti entepes nena geuktiren Zazuri Mevlidi oç̆aruten (1899) vit̆on ovro oşi do otxo neçi do vit̆o çxoro ʒ̆anas.   Aya ren gamiçkvineri iptineri Zazuri buk̆let̆i. Majurani gamiçkvineri Zazuri noxvene ren noğa Siverek̆işi mufti Osman Efendiyo Babicişi mevlidi. Aya buk̆let̆i iç̆arinu (1906) vit̆on çxoro oşi do anşi ʒ̆anas do gamiçkvinu (1933) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anas, noğa Şamis/ Damosk̆os.

Zazuri nena rt̆u uxonare (60) sume neçi  ʒ̆anaş morgvalis.  sume neçi ʒ̆anaşi uxonaroba şk̆ule, Latinuri Alboniten Zazuri burmeloni jurnali “Roja Newe / Ağani Dğa” gamiçkvinu (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas. Uk̆açxe (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆anaşakis,  namtini mak̆vazale jurnalepek gamoçkes Zazuri t̆ekst̆epe; amk̆ata noʒ̆irenepe ižirines Zazuri nç̆aralobaşi speros.  Zazuri nç̆arobaşi ağneburo yeçkindu Zaza mailticepeşi menceliten Avrop̆as. Aya rt̆u entepeşi geʒ̆unk̆ap̆ala. Aya rt̆u (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆ana şk̆ule.  Aya ren “Zazuri Nenaşi Ronesansi” yado molişinen.  Zaza gamantanerepek gamoçkes Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodiri coxoni jurnalepe aya p̆eriodis. Zazuri p̆aramitepeşi k̆orobape, p̆aşurape, do romanepeti gamiçkvinen. Zit̆apuna şeni noçalişepe ixvenes.

Edo xolo; Zazuri nenaşi jin çkvadoçkva dokt̆orant̆urape ixvenes Avrup̆aşi (didopetenti Alamaniaşi) universit̆et̆epes. Edo amk̆ata noçalişepe gamiçkvines.

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba ren dido xampa oşʒ̆anurapeşen doni; eşo miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, aya ren globalizasyonişi ora. Edo uç̆aru nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi ç̆andina, gazetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va uğunan amk̆ata nenapes. TRT̆-s Zazuri nenaten ç̆andina uğuni? Turkiyeş gale, Zazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Dido mtini zop̆ont tkvan; ʒ̆ori ret tkvan. Ar nena,  iptinero gamantana- gurapaşi nena va ren na,  (eya nenaşi mağarğalepes eya nenaten ok̆itxu- oç̆aru va uçkinan na,) eya nena ren oğuruşi gzas. İrişen ʒ̆oxle emk̆ata dulyapeşi oʒ̆opxinu domaç̆irnan çkin: Amk̆ata k̆arta nenaten gamantana-gurapa ren dvaç̆ironi, çkar va rt̆as na, dudi mutepeşi sotepes. (2012) eçi oşi do vit̆o jur ʒ̆ana rt̆u,  (MEB-şi) gamantana- gurapaşi nazirobaşi gonk̆vataten, Zazuri nenati iqu menoʒxune dersi oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Zazuri nena iqu jur saat̆oni dersi ar dolonis. Zazuri nenati iqu gamantana- gurapaşi nenapeşi art-arti. Mara galeni nenapeşi k̆at̆egorişi doloxe işinu Zazuri nena. Aya xaliten Zazuri nena va ren mtelo gamantana- gurapaşi nena; aşo matkvenan çkin. Mamgureşi ok̆vanduten, beres niçinen aya nena nʒ̆opulas. Ayati ren k̆ursuşi p̆rogramişi doloxe. Ar nena, gamantana- gurapaşi nenati ren na, mecburi oqopimuşi ren; ma aşo miçkin. Coxo muşişenti mskvaşa oxoiʒ̆onen: Menoʒxune!

Radio- T̆V-şi ç̆andinapeşi speroşenti molapşina: TRT̆ -Kyurdişi ç̆andinapeşi doloxe gverdi saat̆oni Zazuri ç̆andina koren.  Kyurdulişi hibrit̆iten ar p̆rogrami niçinen. Aya p̆rogramik Zazuri nenaşi asimilasyoni şeni ixandeps Kyurdulişi doloxe; amk̆ata noğira kuğun eya p̆rogramis. T.C.-kti ar çkva bela va gorups do emuşeniti amk̆ata asimilasyonis numxvacups; eşo domaʒ̆onen mati.

Çkin dido faraten, Dudnaziroba do R T̆UK-is oxveʒ̆upe komepçit do  Zazuri nenaten (24) eçi do otxo saat̆oni ç̆andina vak̆vandit entepes. “Doxmeli k̆anali gonʒ̆k̆u şeni tkvan çkar endoli va giğunan” yado nena gemiktires entepek(!)

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren devletişi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepe dobağine renani Zazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Zazuri nenaşi dersi reni ar çkva dobadonas?

Xidir Ereni: Jileti molapşini ma. Ar dolonis jur saat̆oni Zazuri “menoʒxune” dersi ak̆vandit yado aya nenaşi mağarğalepes otkvalu va ren çkar realist̆uri dulya; ma eşo domaʒ̆onen.

Zaza gamantaneri do magamantane Hak̆k̆ı Çimenişi şurdoguriten noçalişeten, Zazuri nena iqu menoʒxune dersi menyaş gale, Alamaniaşi ar eyalet̆is;  Turkiyes steri. Mara ar çkvanerobaten; İlçe M.E. Direkt̆oba koren ak do “Nʒ̆opulapeşi Direkt̆oroba” koren ek. Edo akoni- ekonepes kuğunan çkvadoçkva gagnapape. Ekoni ar “Nʒ̆opulaşi Direkt̆orobaşi” onžğonis skideri (15) vit̆o xut mamgurek ak̆vandaşi,  namu nʒ̆opulaşen varna sinifişen iqvas na, iqvas, entepeşi vasitapeten entepeşa irişen xolosoni şkaguroni nʒ̆opulaşi ar varna ar-jur sinifis   (mamgurepeşi tercixiten) entepe ok̆omç̆k̆eşuten  mamgurepes nuşvelnan belediyepek.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes varna majura dobadonapes, Zazuri nenaşi oskedinu şeni gedgineri derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?

Xidir Ereni: Aya gagnapaten, Turkiyes gedgineri iptineri ren çkini derneği. Noğa İst̆anbol-Beyoğlis, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas gedgineri ren derneği çkini.  Edo xolo,  çkini derneği şk̆ule, akt̆iuri faaliyet̆oni derneğepeti korenan nağa Bingyolis, noğa Diyarbak̆iris do noğa Mersinis..

Menyaş gale; didopeten Alamania, Avust̆uria, İsveçi, İsviçre do Fransasti  gedgineri derneği do enst̆it̆ut̆epe komiğunan çkin.

Aya derneği do enst̆it̆ut̆epes Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi anank̆eni kuğunan. Edo aya anank̆eniten faaliyet̆epe kuğunan entepes.  Antepeşen namtinepek nena, zit̆apuna do dersişi ketabepe oʒ̆opxu şeni şurdoguriten içalişapan.

Ali İhsan Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin ma. Entepe do entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: İrişen ʒ̆oxle, dido çinoberi şairepe komiqunan. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê İmami ren entepeşen ar-juri.

Sait Baksi, Hüseyin Doğanay do Xidir Akguli stei k̆oçepe renan ağanmordale şairepe çkini.

Xolo, Metin- Kemal Kahraman Cumalepe, Hasan Dewran do Mikail Aslani steri k̆oçepekti kilami ibiran do nok̆orobepeti kuğunan entepes artneri oras.  

Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan, Mucahit Goker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdari steri uk̆oreʒxu gemabirepekti Zazuri kilam ibiran; amk̆ata k̆oçepeti k̆omiqunan çkin.

Birapape çkinişen namtinepeti eşo ren: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vilike, usên, dada amelkano, kata şêri se bikeri, fadike, oy meleme…

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan Gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Zazuri nenati ogurapt mamgurepe tkvanis; aya komiçkin ma. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Zazuri nenaşi speros?

Xidir Ereni: Ho, komiğun ma. Antepeşen ilkineri ren “Dêsım ra Ju Pelge, ZERANIGE” . Aya ren speroşi noçalişe. Uk̆axçe, çkimi şk̆elen meçameri dersepeşi not̆epeşen nok̆orobe “Dersê Zazaki/ Zazuri Dersepe” coxoni gamiçkvineri ar çkva ketabi komiğun ma. Emuşk̆uleti, Skidalaş morgvalis Oguruşi Generaluri  Direkt̆orobaşi (2016) eçi oşi do vit̆o anşi tariğoni moduluri p̆rogramişa moxva Zazuri p̆rogramiten ç̆areli “Zazuri Dersişi Ketabi” coxoni noçalişeti komiğun ma. Aʒ̆i (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anaşi moduluri p̆rogramişa moxva ar ketabi do menoʒxune dersepe şeni ʒ̆opxineri  5, 6, 7 do 8. sinifepeşi Menoʒxune Dersepe şeni dersişi kitabişi mat̆eryalepe k̆orobineri renan do  grafik̆eris meçamuşi oras renan.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven! İrote ixelit!

Xidir Ereni: Dobadona çkini ren k̆ult̆urepeşi cenneti. Aya k̆ult̆urepeşi osağapu ren oxenʒaleşi iptineri anank̆enepeşen; eşo miçkin ma. Mteli nena, k̆ult̆uri do simadepe dudmoşletinero skidan;  k̆arta k̆oçi skidas dudk̆anonuri dobadonamşinobaten demok̆rat̆iuli, sosyaluri do xuk̆uk̆işi oxenʒaleşi doloxe; ma aya gurdoşuriten mepşven.

aksamaz@gmail.com

Selçuk Balkar Konuşuyor Türkçe- Lazca/ Turkuli- Lazuri/ თურქული- ლაზური

“Dil insanın evidir…”

(Ön açıklama: Bugün de bir misafirim var. Misafirim Selçuk Balkar. Akademisyen. Öyle biliyorum. Selçuk Bey, bir Çerkes ve Çerkes Aydınlarından önemli bir tanesi. Ben kendisini 2012 yılından beri tanıyorum. Çerkes Çalıştayından beri.  Bu Çalıştay Kocaeli, Derbent’te 25-26 Şubat 2012’de yapıldı. Bu çalıştay, (Ç.H.İ.)  Çerkes Hakları İnisiyatifi tarafından düzenlenmişti. Ben, Selçuk Bey’i oradan tanıyorum. Öyle hatırlıyorum. Sonra, 14 Ağustos 2014’de Ankara’da karşılaştık. Kendisi de, ben de  (Ç.D.P.) Çoğulcu Demokrasi Partisi’nin 34 kurucusundan ikisiydik. Aynı yıl, 2014’de bir eseri, bir kitabı yayımlandı: “Çerkes ve Yunan Mitolojilerinden Karşılaştırmalı Tematik Okumalar.” Sonra bu kitabı, 2015’te yeniden yayımlandı. Bu, genişletilmiş ve zenginleştirilmiş baskıydı. Biliyorsunuz; TRT, Afrika’nın bazı kabile dillerinde bile yayın yapıyor, ancak Abkhazca, Lazca ve  Çerkesçe yayın yapmıyor. Çerkes Aydınları, bu durumdan dertliler. TRT’yi, Çerkesçe yayına çağırmak için Kayseri’de, bu yıl 16 Eylül’de bir miting düzenlendi.  Selçuk Bey,  bu miting komitesinin öncülerindendi; öyle biliyorum.

Selçuk Bey ile bir söyleşi yaptım. Bu metin, o söyleşiden. (Ali İhsan Aksamaz; 24 XI 2018)

+

Ali İhsan Aksamaz: Selçuk Bey; biliyorum, siz Çerkes kökenlisiniz. Rusya İmparatorluğunun Çarı tarafından Kafkasya’dan sürülen Çerkeslerdensiniz. Kaçıncı nesildensiniz?

Selçuk Balkar: Sanırım ben beşinci kuşaktanım.

Ali İhsan Aksamaz: Çerkesya’da hangi köydensiniz. Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz? Mesleğiniz nedir? Hangi işi yapıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Eski soyadınız nedir?

Selçuk Balkar: Bildiğim kadarıyla bizimkiler Doğu Çerkesya’dan Küçük Kabardey denen bölgeden gelmişler. Orada bıraktıkları köyün adı Anzorey. Türkiye’de ise Kayseri Uzunyayla’da Yinerıgoy adlı köye yerleşmişler.

Sosyoloji mezunuyum. Siyasal’da Yüksek Lisans yaptım. 15 Temmuz darbesi girişimi nedeniyle, Rusya’da başladığım doktoram yarım kaldı. Şu anda gündem de doktorayı bitirmek var. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesinde Araştırma Görevlisiyim. Evliyim ve iki oğlum var. Çerkesçe soyadımız Balkar.

                                                   

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de kitabınızdan konuşalım. “Çerkes ve Yunan Mitolojileri…” adlı kitabınızdan konuşalım. Bu kitapta hangi konuları dile getiriyorsunuz? Bu kitabı niçin yazdınız?

Selçuk Balkar: Çerkes ve Yunan Mitolojileri Üzerine Tematik Okumalar kitabı temelde Yunan mitolojisinin iki ana yazarı Hesiodos ve Homeros’un kitapları ile Çerkes Nart mitolojisini karşılaştırıp edüt eden bir kitaptır. Elimizde bulunan Çerkes Nart Mitolojisi 8 cilt. Ancak Türkçeye henüz çevrilmemiştir. Hesiodos’un Günler ve İşler adlı kitabı ile Teogonia adlı kitapları ve Homeros’un İlya’da ve Odisseiaadlı kitaplarını tartıştık bu kitapta.

Kitap kendi içinde iki bölümden (aslında iki kitaptan) oluşuyor. İlk bölüm “Olimpos ve Harama Uaşha’nın Sakinleri” başlığı altında tartışıldı. Olimpos ve Harama dağları kozmik dağlar olarak görünüyor ve bu dağlar aslında Çerkes ve Yunan mitlerinin merkezinde yer alıyor. Yunan mitolojisinde Olimpos’da yaşadığı var sayılan antropomorfikler ile Çerkes Nart mitolojisinde Harama Dağı’nda yaşadığı kabul edilen Nartları bu başlık altında karşılaştırdık. Bu bölümde daha çok Hesiodos’un eserleri baz alındı.

Kitabın ikinci bölümü ise “Ölüler Ülkesi” başlığını taşıyor. Bu bölümde daha çok Homeros’un İlya’da ve Odisseia’sını ele aldık.

1910’lu yıllarda İstanbul’da kurulan Çerkes Teavün Cemiyeti bünyesinde tarih ve mitoloji konularını da araştıran bir grup aydının varlığı dikkatimizi çekiyor. Bunlardan Met Çunatıko Yusuf İzzet İlyada ve Odisseia üzerine yazdığı makalelerle öne çıkmıştır.  Met Çünatıqo, İlyada tekstinde geçen savaşın Kafkasyalı kabileler ile Hint-Avrupalı işgalciler arasında geçen bir savaş olduğunu ileri süren ilk kişidir. Sonra Met Çünatıqo, Odisseia adlı eseri incelemiş ve Troya savaşından sonra ülkesine dönmek için mücadele eden İthaka kralı Ulisse’nin hikâyesini etüt etmiştir. Met Çünatıqo, Odisseia adlı eserdeki kahramanımız Ulisse’nin aslında Batı Kafkasya’ya uğradığını ve eski Çerkesya’da seyahat ettiğini tesbit etmiştir. 1930’lu yıllarda ise Prof. Dr. Aytek Namitok, Sorbonne Universitesinde yazdığı Çerkeslerin Etnik Kökeni adlı kitapta konuyu tekrar ele almış ve aynı sonuçlara varmıştır. Yine Kanada’lı mucit ve bilim adamı Reginald Aubrey Fessenden 1925 yılında basılan  THE DELUGED CIVILIZATION OF THE CAUCASUS ISTHMUS- Tufan Öncesi Kafkas Kıstağı Medeniyeti adlı kitabında aynı sonuçlara ulaşmıştır.

*(Resim 1: Met Çünatıqo Yusuf İzzet ve Aytek Namitok)

                                                     

      Bu adlarını saydığımız yazarlara göre;  Çerkesya ve Çerkes halkı Troya ile akraba olan Kelt-Ligür-Pelasg-Karia-Trak kabileler dünyasının bir parçasıdır. Çerkes etnogenesisinde  (Çerkes gen havuzu) bu halkların ağırlıklı etkisi vardır. Fessenden de Eski Yunan mitlerindeki temel seyahatlerin Batı Kafkasya yani Çerkesya’ya yapıldığını iddia ederken bu temanın Ölüler Ülkesine Seyahat olarak adlandırıldığını da belirtir. Ona göre; Homer’in Odisseia’sındaki kahraman Ulisse önce Çerkesya sahilinde gezmiş, sonra Kuban ırmağı üzerinden Çerkesya’nın içine inmiş ve Troya Savaşı’nda ölenlerin ruhlarıyla konuşmuştur. Fessenden bu çalışmasına bir de harita koymuştur. 

                                                 

*(Resim 2: Fessenden’in Mitlerin Anayurdu Kafkasya Haritası’nın Bir Kısmı-1925)

Fessenden genel olarak Güneş Kültünden beslenen medeniyetlerin Kafkasya ile alakalı olduğunu bununda Kafkas Dağları ile güneşin (Ekinoks-Gündönümü dönemlerinde) paralel olmasıyla alakalı olduğunu iddia etmiştir. O hazırladığı bu haritada Eski Mısır’dan Yunanlılara kadar hangi medeniyetlerin Kafkasya’da hangi bölgelerden beslendiğini ve nereleri kutsal saydıklarını tek tek işaretlemiştir.

Biz bu kitapta bu üç değerli araştırmacının tezlerine yer yer değindik. Ancak biz fazladan olarak eldeki Çerkes Nart mitolojisi tekstleri ile Yunanlı ediplerin yazdığı tekstleri de tematik olarak karşılaştırdık.

Bu çalışma aslında yedi cilt olacak bir Çerkes Nart Mitolojisi etüt çalışmasının ilk kitabıydı. İkinci kitabı ise Kafkasya’da Kabardey Balkar Cumhuriyetinde 2017 yılında bastırdık. Şu anda Nalçik’te Çerkesçe olarak basılan “Nartlar Neterler Anunnakiler” kitabının İngilizce çevirisiyle ilgileniyoruz.

Aslında tarihsel olarak Çerkesya Anadolu ile sürekli ilişkisi olan bir bölgedir. Mesela M.Ö. 85’lerde Mitridates VI Eupator, Romalıların Anadoluyu işgaline karşı verdiği savaşlarda bazen ordugâhını Kırım ve Kerç bölgesine taşımış ve Çerkesya’dan topladığı halklardan oluşan ordularla Anadolu’ya tekrar inerek işgale karşı Roma lejyonlarıyla savaşmıştır. Romalılar Mitridates’i bir suikastle ödürttüğünde de Mitridates,  Çerkesya-Batı Kafkasya ve Fransa’daki  Keltlerden kurduğu ordularla Roma’ya inme planı yapmaktaydı. 

Nitekim Anadolu’da ortaya çıkan Stoa ekolünün takvimleri ve Mitracılık dini de Çerkes Nart mitolojisindeki Sosrıqo’nun taştan doğması gibi taştan doğan Mitra kültü etrafında şekillenmiştir. Ve Mitridates VI Eupator Stoa ekolünün doğduğu Kilikya’da deniz donanmaları yaptırarak Romaya karşı savaşmış bir kahramandır. Mitridates VI Eupator dönemi Çerkesya ile Anadolu’nun Roma işgaline karşı birlikte savaştığı bir dönemdir. Ve kültürel etkileşimde bu dönemde hayli canlıdır. Yine Kapadokya’da karşımıza çıkan MA ana Tanrıça kültü de Kırım ve Kafkasya kökenlidir.

Sonra Çerkeslerin etnogenesisinde etkisi olan Sind-Meot-Bisaltai gibi kabileler aslında Trak kabileleridirler. Ve Troya Savaşı’ndan sonra Akhaların bir kısmınında Çerkesya sahillerine yerleştiklerini görüyoruz. Troya savaşının M.Ö. 1200’lerde yaşandığı kabul edilir. Akhaların bir kısmı bu savaştan sonra Batı Kafkasya’ya yerleşmişlerdir. Mitridates VI Eupator zamanında M.Ö 85’lerde bile Akhaların Çerkesya sahillerinde yaşadıklarını görürüz.

*(Resim 3: Bazı kaynaklar Çerkeslerin Ubıh kolunun Akha’lardan geldiğini iddia ederler.)

*(Resim 4 ve 5: Eski Çerkesya Halkları Sint-Meotlar Trakya’da ve Kafkasya’da yaşayan halklardı.)

Ali İhsan Aksamaz: Siz de çok iyi biliyorsunuz, dil kimliktir. Biraz da anadilinizden; Çerkes dilinin bugünkü durumundan konuşalım.  Ben biliyorum ki, Çerkeslerin Aydını çok. Canla, başla çalışıyorlar,  kitaplar yazıyorlar. Ancak çoğunlukla da durmadan birbirleriyle de boş tartışmalar yapıyorlar. Ancak Çerkes Dili de günden güne ölüyor, Türkiye’de. Hem bu boş tartışmalar ve hem de Çerkes anadili üzerine neler düşünüyorsunuz?

Selçuk Balkar: Dil insanın evidir derler. Ne var ki, Cumhuriyet kurulduğundan beri rejim evimizi başımıza yıkmakla meşgul. Cumhuriyet ilk kurulduğu günden beri insanlara Türkçeyi öğretmek yerine anadillerini unutturmayı ve yasaklamayı tercih etmiştir. Bunda da belli oranda başarılı olmuştur. Çerkes Halkı, genel anlamda travmatik bir halktır. Çarlık Rusyasıyla girdikleri yüz yıllık savaş ve ardından gelen soykırım ve sürgün Çerkes Halkında kapanmaz yaralar açmıştır.

Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte ise, yeni bir süreç başlamıştır. Türkiye Cumhuriyet’inin kuruluşunda canı ve kanıyla savaşan tüm Halklar cezalandırılmıştır. Anadilleri yasaklanmış ve eğitim öğretim sisteminin dışına itilmiştir. Meselâ; radyo ülkemizde çok erken 1927 yılında kurulmuştur. Bu gün 2018 yılındayız. Ve Türkiye Radyolarından bu güne kadar tek cümle Çerkesce konuşulmamış yada tek nota Çerkes müziği duyulmamıştır. Sadece bu örnek bile fikir verir aslında.

Oysa TRT, bu gün 41 dünya dilinde 24 saat internet haberciliği yapıyor. Bu diller arasında Sahra altındaki Sıwahilice’den Afganistan’daki Dariceye kadar bir çok dil yer alıyor. Bu gün TRT’nin dış yayınlar bünyesinde yayın yaptığı dilleri saydığımızda Çerkeslerin TRT Çerkes talebinin ne kadar haklı olduğunu anlarız. Bkz: http://www.trtvotworld.com/

Şimdi şöyle bir düşünelim yaşadığınız ülke Afrika’dan Çin’e kadar 41 dünya diline bütçe ayırıp yayın yapıyor ve sizin anadilinizdeki yayın taleplerinize cevap vermiyorsa burada bir art niyet var demektir.

Çerkeslerin kendi aralarında sonu gelmez tartışmalara girdikleri doğrudur. Bunda Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte yürütülen korkutma ve sindirme politikalarının etkisi var sanırım. Cumhuriyet kuruluşundan hemen sonra Kemalizmi bir ideoloji olarak seçti ve kurtuluş savaşına canla başla katılan her halka bir şekilde saldırdı. Burada Çerkeslerin payına Çerkes Ethem üzerinden bir baskı düştü ve bir çok kuşak Çerkes Ethem üzerinden eğitim öğretim sürecinde baskı altında tutuldu ve sindirildi. Cumhuriyet 1923’de kuruldu, İstanbul’daki Çerkes Teavün Cemiyeti de  kapatıldı. Yani hiç zaman kaybetmediler. 1950 yılına kadar da Türkiye’de Çerkes Derneği açmak yasaktı zaten. Bu dönemde Çerkesler araştırmalarını ve arşivlerini Polonya’nın başkenti Varşova’ya taşıdılar. Ne var ki, İkinci dünya savaşında bu kaynaklarda yok oldu.

Sonuçta Çerkesler ve özellikle okumuş kesim bu baskılara boyun eğdi. Bu da sorunlarını devlete ileten ve demokrasi talep eden bir kitleden çok tartışmalarını kendi içerisinde tüketen bir kitlenin oluşmasına neden oldu.

Bugün Çerkesçe ölmekte olan bir dildir. Ve bu herkesten çok Çerkesleri ilgilendirir. Çerkeslerin bu ölümü durduracak gücü var aslında. Üstelik Türkiye’nin demokrasi birikimi de buna imkân sağlayacak güçte. Çerkeslerin görünür olmaları, sorunlarını kamuoyunun önüne taşımaları ve taleplerini iktidara ve siyasi erge iletmeleri gerekmektedir. Çerkesçe, devlet eliyle öldürülmüştür ve ancak devlet eliyle diriltilebilir.

Bu Çerkes bireylerin kişisel sorumluluklarını da kaldırmaz tabi ki. Meselâ ben, Çerkesçeyi, okuma ve yazmayı 25 yaşından sonra öğrenmiş birisiyim. Yani; bir yandan kendi kişisel sorumluluklarımızı es geçmeden bir yandan da elimizi devletin yakasından çekmeden mücadele etmek zorundayız. Afrika dilinde yayın yapan bu devlet Çerkesçe’de yayın yapmak zorundadır. 

Ali İhsan Aksamaz: Siz de, Çoğulcu Demokrasi Partisi’nin kurucularındansınız. ÇDP’ nin bugünkü durumu üzerine bir şeyler söyleyebilir misiniz?

                                

Selçuk Balkar: İstanbul Türkiye için bir şanstır. İstanbul olmasa her halde Türkiye birçok sorununu çözemezdi. İstanbul başı sıkışanın nefes alabileceği Türkiye’deki tek yerdir. Anadolu, devletin ve rejimin her anlanma ağırlığını hissettirdiği bir yerdir. İstanbul ise, ele geçirilemez. Orada her renk kendisine bir yer bulur. Çoğulcu Demokrasi Partisi de İstanbullulaşmış Çerkeslerin bir hamlesidir. Çoğulcu Demokrasi Partisi bir şekilde Anadolu’dan çıkmış metropol Çerkesleri’nin en gerçekçi hamlesidir diyebiliriz. ÇDP’nin kurulması Türkiye Çerkesleri’nin son yüz yılda yaptığı en doğru hamledir. Ve ÇDP’yi kuran akıl, işgalci Rusyanın ve ABD’nin de dikkatini çekmiştir. Çerkeslerin bir çok sorunu, aslında kültürel değil siyasaldır. Bu nedenle Çerkeslerin ÇDP’yi kurması isabetli olmuştur.

Bugün Çerkes Soykırımı’nın Meclise taşınması, Çifte Vatandaşlık Hakkı ve TRT-Çerkes talepleri; bunlar aslında kültürel değil siyasal sorunlardır. Cumhuriyet kurulduğundan beri Kemalist rejim dil ve kültürü bir siyasal proje olarak yürütmüştür. Bu nedenle Çerkesçe ve Çerkes dilinden söz ettiğiniz anda aslında bir kültürden değil bir siyasetten söz ediyorsunuz demektir.

Yeni dönemde, nispeten İslamcı bir siyasal yapı ülkede egemen oldu. Belli alanlarda Kemalizmi yok etti. Ancak söz konusu Çerkesçe olduğunda bu yeni nesil İslamcılar ile Kemalistler aynı çizgidedirler. Aralarında bir fark yoktur. Özellikle 15 Temmuz’dan sonra popüler Kemalizmin bu İslamcılar tarafından sahiplenilmesi ilginçtir. Kemalizm asla ölmez. Ve Türkiye Çerkesleri’nin baş düşmanı Kemalist kültür politikalarıdır. Asıl korkunç olan ise iktidardaki İslamcılarında konu Çerkesler ve TRT Çerkes talebi olunca en az Kemalistler kadar öfkeli olmalarıdır. 2011 de yapılan ilk TRT Çerkes mitingine dönemin Başbakanı Erdoğan’ın verdiği tepkiyi unutmayalım: -Şimdi de Kürtler’den sonra Çerkesler başladı! Demişti öfkeyle.

Dolayısıyla Türkiye Çerkeslerinin bir siyasî parti altında toplanmaları bir beka sorunu yaşayan Çerkes halkı ve Çerkes dili için oldukça önemlidir.

ÇDP, aynı zamanda kurucuları arasında Lazlarında yer aldığı bir parti olması nedeniyle Türkiye’de Çoğulcu Demokrasi’nin inşasında önemli bir görev üstlenmiştir. Ve bu bence çok önemlidir. Çünkü Kemalizm Türkiye’de yaşayan halkları yalnız yakalayıp yalnızken döverek yok eden bir rejimdir. Aynı yerden dayak yiyen halkların birbirlerine daha yakın olmaları gerekmektedir. Yoksa Latin atasözünde dendiği gibi olur: Aralarında birlik olamadılar ve tek tek savaşıp yenildiler.

Ali İhsan Aksamaz: Çerkes dili insanlıktır, diğer anadilleri gibi. Çerkes dilinin ölümü İnsanlığın ölümüdür.  İnsanlığın en eski izleri Çerkes Dili içinde de gizlidir, diğer anadillerinde olduğu gibi. Çerkes Dili yaşayınca, İnsanlık da yaşar. Çerkes dili ölünce, İnsanlık da, Kardeşlik de ölecek. Ben böyle inanıyorum. Anadili, en önemli konu. Anadili yaşayınca, kimlik de yaşayacak. Dolayısıyla da, bugün anadilin yaşaması-yaşatılması çok önemli. Ben böyle düşünüyorum.  Öyle görülüyor ki,  bu yalnızca seçmeli okul ile olmayacak. Radyo-TV yayını en önemlisi. Fakat bu da bir-iki kişinin işi değil. Devletin işi. Çünkü bugünkü durumdan devlet sorumlu.  Çerkesçe ve diğer anadillerinin bugünkü durumu hakkında neler söylersiniz? Günümüzde devlet tamamen Çerkesçeye ve diğer anadillerine destek vermiyor. Ne var ki,  TRT, 7/24 Kürtçe yayın yapıyor. TRT’yi, Çerkesçe yayınlara da yöneltmek için Kayseri’de bir miting düzenlendi sizler tarafından. Bu mitinge ilişkin bize bilgi verebilir misiniz?

Selçuk Balkar: Evet, TRT-ÇERKES mitingleri aslında 2011 yılından beri yapılıyor. Daha önce Ankara, İstanbul ve Kayseri’de yapıldı. Sonra Bitlis Ahlat Çerkesleri tarafından yapıldı. Bu sene Kayseri’de yapılan ikinci TRT-ÇERKES Kayseri mitingiydi. Yani 2011’den 2018’e kadar değişen bir şey olmadı ülkemizde. İktidar inatla kör ve sağırı oynamaya devam etti. Bu arada TRT VOT tam 41 dünya dilinde yurt dışına internet haberciliği yapmaya başladı. Ben Uluslararası İlişkilerde yüksek lisans yaptım TRT nin yayın yaptığı bazı dilleri ve halkları yeni öğrendim. Sırpça, Yunanca ve Hırvatça dışında Swahilice, Hausaca, Melayuca, Darice ve Peştunca yayın yapıyor TRT.

Bizim TRT ÇERKES talebinden vazgeçmek gibi bir durumumuz yok. Şartlar ne olursa olsun bu konuda iki elimiz iktidarın yakasında olacak. Bu durumun hem İslamcı siyasetçileri hem Kemalistleri rahatsız etmesi ilginç. Konu demokrasi olunca iki tarafta anti demokrat kesiliveriyor. Popüler medyatik bir Kemalizm yeniden inşa ediliyor. Burada bazı medya organları bilinçli bir politika izliyor. Meselâ; Kayseri TRT- Çerkes mitinginden çok sonra bile Fatih Altaylı adlı tetikçi gezetecinin “Çerkesler hak istiyorsa Çerkezistana gitsin!” demesi ilginç. Fatih Altaylı şunu bilsin ki Çerkesler Çerkesya’da da hakları için mücadele ediyor zaten. En son bu sene Çerkesya’da işgalci Rus askerleri ve sloviklerle, Çerkes gençlerinin yaşadığı çatışmalar önemlidir. Tabi bunlar Türkiye’de bilinmiyor. Ne var ki, biz Türkiye Çerkesleri buradayız. Buranın vatandaşıyız. Öyle faşist söylemlerle kimse bizden kurtulamayacak. Hakkımızı devletten isteyeceğiz. Hausa, Swahili ve Melayca dillerinde yayın yapan bu devlet bize yokmuşuz gibi davranamaz.30 yıl önce Almanya’ya giden Türkler için, Bulgaristandaki ve Makedonyadaki Türk azınlıkların hakları için her zaman duyarlı olan devletin bu ülkenin kurucu halkı olan Çerkeslere yokmuş gibi davranması kabul edilemez.

Bir de şu var: Çerkeslerin Anavatanı işgale uğramıştır. Ancak Türklerin Anavatanı da işgal altındadır. Nasıl ki, Türkiye Türklerinin ve devletinin işgal altındaki Doğu Türkistan Türklerine hiçbir dahli yoksa bizimde işgal altındaki Çerkesya’ya bir dahlimiz söz konusu değildir. Olamaz. Bunlar irrasyonel söylemlerdir. Gerçek ise şudur: Türkçe Çerkesçe’den daha güzel yada daha güçlü bir dil değildir. Ancak devlet kendi ulusal dili için tüm kaynakları tüm radyo televizyonları ve üniversiteleri seferber ederken Çerkesçe ile ilgili hiçbir sorumluluk almak istememektedir. Ama aynı devlet Sahra altındaki kabilelerin dilinde yayın yapmakta ve bunu da “Büyük Afrika Açılımı” diye bize pazarlamaktadır. O zaman bize Çerkeslere ya da Lazlara: Siz Türkiye’de konuşulan dillere sırtınızı dönerken ne hakla Afrika dillerinde yayın yapıyorsunuz? Deme hakkı doğar.

TRT Kürdi’nin Kürtlerin verdiği mücadelenin bir sonucu olduğu açıktır. TRT Arapça ise eli mahkum o kadar petrolü ve parası olan 450 milyon Arap dünyasına açılan bir kapıdır. TRT ÇERKES ise yoktur. Yani petrolünüz ve paranız ya da ortada adınıza savaşan insanınız yoksa ve sadece demokratik yollarla anadilinizde yayın istiyorsanız devlet sizinle ilgilenmemektedir gibi bir fiili durum söz konusudur. Türkiye Cumhuriyeti devleti kendi vatandaşlarıyla demokratik yollardan iletişim kurmayı seçseydi bugün TRT- Çerkes 2011den beri yayın yapıyor olurdu. Ancak devlet bilek güreşinden hoşlanıyor. Bu göçebe bir refleks. Oysa Türkiye’de bin yıllık bir devlet geleneği var. Bu belki de Cumhuriyeti kuranların ittihatçı askerler olmasından kaynaklanan bir sorun. Unutmayalım ki İttihatçilar 1908-1912 meclis döneminde ilkin Arnavutlara saldırdılar. Arnavutların Osmanlıdan kopması tamamen İttihatçıların suçudur. Aynı kadrolar 1915’de Ermenilere saldırdı. Cumhuriyet kurulduktan sonra Çerkes Ethem üzerinden Çerkeslere baskılar başladı. Aynı kadro Tunceli’de Alevilere’de saldırdı.

      Sonuç olarak dil ve kültür tamamen siyasal bir konudur ülkemizde. Ve TRT ÇERKES talebiyle biz, 90 yıldır hem kardeş hem vatandaş hem Müslümanız diye söylev üreten devletin aslında hep sadece İttihatçı olduğunu bir kez daha görmüş olduk. Kemalizm yok olmadığı sürece Türkiye’de tam bir demokratikleşmenin yaşanacağını sanmıyorum. Kemalizmin her dönemde yeniden hortlama ve kendisini yeniden üretme yeteneği var. Bu bazen Fatih Altaylı gibi sonradan görme, yarı gazeteci yarı tetikçi kişilerin şahsında da olabiliyor.

Ali İhsan Aksamaz: Ben size teşekkür ediyorum. Kardeşlik hukuku içinde sorularıma güzelce ve ayrıntılı cevap verdiniz. Sanırım bu kadar yeter. Sizin başka söylemek istedikleriniz de varsa, lütfen söyleyin.  Allah, çoluk- çocuğunuzla beraber sizi hep sevindirsin!

                    

Selçuk Balkar: Ben teşekkür ederim. Konular derin olunca bir röportajda her şeye değinmek mümkün olamıyor. Bana kendimi ifade şansı verdiğiniz için teşekkür ederim.

АДЫГЭ УЕЙ УЕЙ!  (Haydi Çerkesler!)

*(Resim 6 ve 7: Kayserideki TRT- Çerkes Mitingi)

  

Selçuk̆ Balk̆ari Ğarğalaps:

“Nena ren k̆oçişi oxori…”

+

(Goʒ̆otkvala: Andğati ar sumari komiqonun. Sumari çkimi ren Selçuk̆ Balk̆ari. Selçuk̆ Balk̆ari ren Ak̆ademik̆osi. Eşo miçkin. Selçuk̆ Begis kuğun Çerkesuli diʒxiri do Çerkesi gamantanerepeşen art-arti ren. Ma emu 2012 ʒ̆anaşen doni viçinop. Aya rt̆u Çerkesuli Çaliştayis.  Eya ok̆oxtala iʒ̆opxineret̆u Derbent̆is noğa K̆ocaelis, 25-26 K̆undura 2012 ʒ̆anas. Aya Çaliştayi iʒ̆opxineret̆u (Ç.H.İ.)  Çerkesuli Xak̆epeşi İnisiyat̆ifiş k̆elen. Ma ekolen viçinop Selçuk̆ Begi. Eşo komşuns. Uk̆açxe xolo nananoğa Ank̆aras komomxvadu, 14 Mariaşina 2014 ʒ̆anas. Emuti, mati (ÇDP̆-şi) “P̆luralist̆uri Demok̆rasişi P̆art̆işi 34 magedginalepeşen juri vort̆it. Artneri ʒ̆anas, 2014 ʒ̆anas, muşi noxvene gamiçkvinu, muşi ketabi gamiçkvinu: “Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepeşen oxodgeri T̆emat̆iuri ok̆itxupe”. Uk̆açxe aya ketabi xolo gamiçkvinu 2015 ʒ̆anasti.  Aya rt̆u monžineri xampa ambarepeten. Giçkinan; TRT̆-k Afrik̆aşi namtini t̆omepeşi nenapeten    ç̆andinaps mara, Abxazuri, Lazuri do Çerkesuli nenapeten va ç̆andinaps. Edo Çerkesi gamantanerepe derdoni renan aya xaliten. TRT̆, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşa oç̆andu şeni ar mitingi iʒ̆opxinu noğa K̆ayseris, 16 St̆aroşinas, Anʒ̆o. Selçuk̆ Begi rt̆u aya

mit̆ingişi k̆omit̆et̆işi umçane; eşo miçkin. Ma Selçuk̆ Begi k̆ala ar int̆erviu dop̆i do aya ren eya int̆erviuşi t̆ekst̆i. (Ali İhsan Aksamazi; 24 XI 2018)

+

Ali İhsan Aksamazi: Selçuk̆ Begi, ma miçkin, tkvan Çerkesuli diʒxiri kogiğunan. Rusyaşi İmp̆eriaşi didmapaş k̆elen K̆afk̆asiaşen uçvaten get̆k̆oçineri Çerkesepeşen ret. Nak̆otxani diʒxirişen Çerkesi ret?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ma vore (5.) maxutani diʒxirişen; eşo miçkin ma.

Ali İhsan Aksamazi: Cinci tkvanişi oput̆es mu coxons Çerkesias. Tkvan so dibadit, so yeçkindit. Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Mu dulya ikipt? So skidurt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Mu mcveşuri gvari giğunan?

Selçuk̆ Balk̆ari: Eşo komiçkin: Çkinepe komoxterenan Yulva Çerkesiaşen. Ç̆it̆a K̆abardey coxoni regionişen komoxterenan. Meşkvineri ekoni oput̆e çkinis Anzoreyi coxons. Turkiyesti, noğa K̆ayserişi Uzunyaylaşi oput̆e Yinerigoyişa dibargerenan.

Ma sosyoloji doviguri fak̆ult̆etis. Edo sosyolojişen lisansuri dip̆lomaten gamaxtimeri vore fak̆ult̆etişen. Mağali lisansi komiğun p̆olit̆ik̆uri speroşen. Dok̆t̆oranti vort̆i ma Rusyaşi Federasyonis, mara 15 Xʒalaşi askeruli darbeşi ʒadaşi guri şeni, gverdi doskidu dok̆t̆orant̆ura çkimi. Aʒ̆ineri noğira çkimi ren oçodinu dok̆t̆orant̆ura çkimi. Noğa Vanişi Yuzuncu Yilişi Universit̆et̆işi mamgurapalepeş art-arti vore ma. Çileri vore do jur biç̆i bere komiqonun. Çerkesuli gvari çkini ren Balk̆ari.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti ketabi tkvanişen bğarğalat. “Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepe…” coxoni ketabi tkvanişen bğarğalat. Mu ambarepeşen molaşinapt aya ketabiten? Muşeni ç̆arit aya ketabi?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ho, gamiçkvineri ar ketabi komiğun ma. Aya ketabi çkimis coxons Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepeşen Temat̆uri Ok̆itxupe. Yunanuri mitolojişi jur ʒ̆oxle- mxtimu mç̆aru Hesiodosi do Homerosişi ketabepe do Çerkesepeşi Nartuli mitolojişen oxodgeri et̆udepe ikips aya ketabik didopeten. Çerkesepeşi Nartuli Mitoloji ren (8) ovro cildoni; çkin aya komiğunan. Mara Turkuli nenaşa va goiktirinu aya noçalişe aʒ̆i. Hesiodosişi “Dğalepe do Dulyape” do “Teogonia” coxoni ketabepe do Homerosişi “İlyada” do Odisea” coxoni ketabepeşen oxodgeri et̆udepe dop̆i ma.

Ketabis kuğun jur burme. (Mtini giʒ̆vat, k̆arta burme ren tito ketabi.) Ketabişi maartani burme ren “Olimp̆osi do Xarama Uaşxaşi Maskidalepe”. Edo maskidalepeşi xali goşigorinu aya burmes. Olimp̆osi do Xaramaşi germape işinenan k̆osmiuri germape. Mtini nenaten, aya germape renan Çerkesuli do Yunanuri mitepeşi şkaguris.  Yunanuri mitolojişi Germa Olimp̆osis skides yado şineri antrop̆omorfulepe do Çerkesepeşi Nartuli mitolojişi germa Xaramas skides yado şineri Nartepe oxodgeri vixandi aya burmes. Didopeten Hesiodosişi noç̆arepe işinen bazi aya burmes.

Ketabişi majurani burmes coxons “Ğurelepeşi Dobadona”. Didopetenti Homerosişi “İlyada” do Odisea” coxoni noç̆arepe vixandi ma aya burmes.

(1910) vit̆on çxoro oşi do vit̆oni ʒ̆anepes, nananoğa İst̆anbolis gedgineri Çerkesepeşi Teavunişi Cemiyeti coxoni ar derneği kuğut̆es Çerkesepes. Aya derneğişi namtini gamantanerepek tarixi do mitolojişi jin ixandept̆es.  Amk̆ata gamantanerepeşi renoba do noçalişepe ren dido beciti çkini şeni. Am gamantanerepeşen Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o Yusuf İzzetis kuğun ç̆areli mak̆alepe Homerosişi “İlyada” do Odiseaşi” jin.  Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok Homerosişi “İlyada” coxoni t̆ekst̆işen ar limaşi ambarepe momçapan.  İptinero Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok aya limaşi ar k̆ele ren K̆afk̆asialurepe do majura k̆eleti ren İndo-Avrop̆uri ok̆up̆ant̆epe yado nena muşis gebažgu. Amk̆ata iddiaşi mance ren Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o. Ok̆açxe Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok Homerosişi “Odisea” coxoni ketabişi jinti ixanderen.  T̆roiaşi lima şk̆ule dobadona muşişa oxtimuşi gzalepe gorupt̆u İt̆ak̆aşi mapa Ulisek. Mapa Uliseşi ambarepeşi jinti ixanderen Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok. Mapa Uliseşi p̆aşuraten et̆udepe qveren Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok.

Mtini giʒvat, Homerosişi Odisea coxoni ketabişen gurami çkini Ulise mendaxteren Geulva K̆afk̆asiaşa do goxteren mcveşi Çerkesias; emuk aya kožiru. P̆rof. Dr. Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆ik ç̆areren ar ketabi (1930) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆oni ʒ̆anapes, Sorbonişi Universit̆et̆is. Ketabi muşis coxons Çerkesepeşi Etnik̆uri Cincepe. Edo aya ketabi muşiten, Prof. Dr. Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆ik xolo artneri temaşen molaşineren do artneri çodinepe k̆ozireren aya speros. Xolo K̆anaduri mucidi do Çkinerk̆oçi Recinald Abrei Fesendenisti kuğun ar ketabi. Aya ketabi muşi gamiçkvineri ren (1925) vit̆on çxoro oşi do eçi do xut ʒ̆anas. Ketabi muşis coxons T̆ufanişen ʒ̆oxleni K̆afk̆asuri K̆it̆ak̆işi Noğaroba. Edo Ketabi muşiten, Recinald Abrei Fesendenikti artneri çodinepe k̆ozireren aya speros.

*( Sureti 1: Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o Yusuf İzzeti do  Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆i )

         Aya mç̆arupeşi simadaten; T̆roiaşi mzaxali K̆elt̆i- Ligyuri- P̆elasgi- K̆aria-T̆rak̆uri t̆omepeşi kianaşi naʒ̆ile renan Çerkesia do Çerkesuli xalk̆i.

Am xalk̆epes kuğunan monk̆aşa tesiri Çerkesuli etnogenolojişi doloxe. Mcveşi Yunanuri mitepeşi ambarepeşen oxoʒ̆oneri temeluri mazgalobape iʒ̆opxinu Geulva K̆afk̆asias, mtini nenaten Çerkesias, yado nena muşis gebažgups Fessendenik. Majura k̆elendoti aya tema “Mgzaloba Ğurelepeşi dobadonas” coxoten içkinen yadoti gamognapaps xolo Fessendenik. Muşi toliten; Homerosişi Odiseaşi gurami Ulise ʒ̆oxleşen goxteren Çerkesiaşi zoğap̆icis, uk̆açxeti Ğali Qubanişi gzaten, Çerkesiaşa gexteren do T̆roiaşi ğurelepeşi şurepe k̆ala ğarğaleren. Fessendenis ar ruk̆ati kuğun aya ketabişi muşişi doloxe.

*(Sureti 2: Fessendenişi Mitepeşi Nandobadona K̆afk̆asia coxoni ruk̆aşen ar borme- 1925 ʒ̆ana)

(Ek̆inoksişi) Mjoralaşi p̆eriodis, K̆afk̆asiaşi Germape  p̆araleli ren do, emuşeniti didopeten Mjoraşi K̆ult̆işen skideri medeniyetepes K̆afk̆asia k̆ala k̆ont̆akt̆i kuğunan. Eya akolen mulun yado Fessendenik nena muşis gebažgeren. Mcveşi Misirişen (Egvip̆t̆işen)  Yunanurepeşa; namu medeniyetepe K̆afk̆asiaşi namu regionepes skiderenan do entepeşi xvameri sotepe tito- tito komoʒ̆irapan muşi noxvene ruk̆aten Fessendenik.

Aya ketabi çkimiten, sum ğirsoni mç̆arupeşi t̆ezepeşen ç̆it̆a- ç̆it̆a molapşini ma. Mara Çerkesepeşi çkineri Nartuli mitolojişi t̆ekst̆epe do Yunanuri mç̆arupeşi t̆ekst̆epeti oxodgeri vixandi ma.

Mtini giʒ̆vat; (7) şkvit cildoni Çerkesepeşi Nartuli Mitolojişi et̆udepeşi iptineri ketabi rt̆u aya noçalişe çkimi. Majurani ketabi gamiçkvinu K̆afk̆aias, K̆abardey-Balk̆arişi Cumhuriyetis, (2017) eçi oşi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Nananoğa Nalçik̆is Çerkesuli nenaten gamiçkvineri “Nartepe, Net̆erepe, Anunnak̆epe” coxoni ketabişi İngilisuri tercumeten viboder ma aʒ̆i.

Mtini giʒ̆vat; Çerkesia do Anat̆olias udodginu irtibati/ k̆ont̆akt̆i kuğutes artimajura k̆ala tarixişi doloxe.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; Krist̆eşen ʒ̆oxleni (85) otxo neçi do xutepes,

Romaşi İmp̆eriak Anat̆olias xe gedvuşi, dudmoşletinobaşi lima şeni Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆ororik namtini orapes gedgu muşi ordugyaxi K̆irimi do Kerçi coxoni sotepes. Çerkesiaşi xalk̆epeşen askerepeten xolo Anat̆oliaşa gextimuten, Romaşi İmp̆eriaşi lejyonepe k̆ala ok̆vak̆ideret̆u.   Romaşi İmp̆eriaşi emindroneri palanç̆inalak Mit̆ridat̆esi suik̆astiten doqvilapu, emindrosti Mit̆ridat̆esik p̆lanepe ikipt̆u Romaşa gextimu şeni,  Çerkesia- Geulva K̆afk̆asiaşen do Fransaşi  K̆elt̆epeşen  ʒ̆opxineri ordupeten/ armiapeten. 

Mtini nenaten; Anat̆olias yeçkinderi St̆oa coxoni ek̆olişi tak̆vimepe/ k̆alendarepe do Mit̆raşi diniti/ religiati yeçkinderet̆u kvaşi k̆ult̆uşi gomorgvas.   Çerkesepeşi Nartuli  mitolojişi Sosrikoti kvaşen dobaderet’u; emu steri.

Edo Mit̆ridat̆esi VI (maanşani)  Eup̆at̆ori ren gurami; emuk oxvenaperet̆u k̆aravape K̆lik̆ias do Romaşi İmp̆eria kalati ok̆vak̆ideret̆u do emuşeni. Emuk oxvenaperet̆u k̆aravape K̆lik̆ias, so na yeçkinderet̆u St̆oaşi ek̆oli. Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆orişi p̆eriodi ren opşa beciti, emindros Çerkesia do Anat̆olik xes ok̆ok̆limeri ok̆vak̆ideret̆u  Romaşi İmp̆eriaşi agresia k̆ala. Emindroneri jur coğrafyaşi k̆ult̆uruli ok̆otesiruti ren epto dido. Xolo K̆ap̆adok̆aşen yeçkinderi nana MA-şi nanğormotişi k̆ult̆iti ren K̆irimi do K̆afk̆asiaşen cinconi.

Uk̆ule Sind-Meot̆-Bisalt̆ai steri t̆omepes tesiri kuğunan Çerkesuli  etnogenolojişi doloxe. Mtini nenatenti,  Sind-Meot̆-Bisalt̆aepe renan T̆rak̆uri t̆omepe. Edo T̆roiaşi Limaş k̆ule, Ak̆xaepeşen namtinepeti dibargerenan Çerkesiaşi zoğap̆icişa; ayati kobžiropt çkin. T̆roiaşi lima iskedinu Krist̆eşen ʒ̆oxleni  (1200) vit̆o jur oşoni ʒ̆anepes yado içkinen do icerinen. Aya limaş k̆ule Ak̆xaepeşen namtinepe dibargerenan Geulva K̆afk̆asiaşa. Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆orişi xeʒalaşi orasti, Krist̆eşen ʒ̆oxleni (85) otxo neçi xutoni ʒ̆anapesti, Ak̆xaepe skidut̆es Çerkesiaşi zoğap̆icepes, çkin ayati kobžiropt.

*(Sureti 3: Namtini odudepek Çerkesepeşi diʒxirişen Vubixepe, Ak̆xapeşen moxtimeri renan yado molamişinapan.)

*(Sureti 4 do 5: Mcveşi Çerkesuli Xalk̆epeşen Sint̆-Meot̆epe renan T̆rakia do K̆afk̆asias skideri xalk̆epeşen.)

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti k̆aixeşa giçkinan, nena ren minoba. Armʒikati nananenaşen; Çerkesuli nenaşi andğaneri xalişen bğarğalat. Ma miçkin, Çerkesepes opşa gamantaneri kuqonunan andğaneri ndğas. Edo Çerkesi gamantanerepek gurdoşuriten içalişepan do ç̆arupan ketabepe. Didopetenti udodginu artikarti k̆ala upşu p̆olemik̆epe ikipan. Mara Çerkesuli nenati ğurun dğaşen dğaşa. Hemi aya upşu p̆olemik̆epe do hemiti Çerkesuli nenaşi xalişi jin muepe isimadept?

Selçuk̆ Balk̆ari: Nena ren k̆oçişi oxori; eşo tkumernan. Mara Cumhuriyetişi iptineri p̆eriodişen doni, rejimik obğe çkini ok̆oxu şeni gzalepe goru. Cumhuriyetişi oktalaşi iptineri dğaşen doni, k̆oçepes Turkuli oguru vardo,

K̆oçepes nananena mutepeşi goç̆k̆ondinapu do omʒikanuşi şeni gzas gedgitu sist̆emik.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, ç̆it̆a-ç̆it̆ati gecgineri iqu aya dulyas. Çerkesuli Xalk̆i didopeten ren t̆ravmat̆uli xalk̆epeşen. 3arobaşi Rusya k̆ala ok̆vak̆idu Çerkesuli xalk̆ik oşi ʒ̆ana morgvalis. Uk̆açxe cenozidi do dobadonaşen uçvaten Çerkesuli Xalk̆iti iyaralinu k̆ut̆alişa tişen k̆udelişa.

Cumhuriyetişi oktalaten ağani p̆rosesi kogeoç̆k̆u.  Mteli xalk̆epek şurdoguriten numxvaces Turkiyeşi Cumhuriyetişi oʒ̆opxinus, mara am xalk̆epe icezalines monk̆aşa. Nananena mutepeşi dimemnes do aşopetenti gamantana do gurapaşen geit̆k̆oçines.  Eşo giʒ̆vat; radio geidginu dido ordoşen, (1927) vit̆on çxoro oşi do eçi do şkvit ʒ̆anas, dobadona çkinis. Aʒ̆i pskidurt (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas. Edo aʒ̆işa, ar nenaten Çerkesuli nena va iğarğalinu do ar not̆atenti Çerkesuli musik̆a ignapinu Turkiyeşi Radiopeşen. Xvala aya notkvame çkimikti ambari mekçapan aya gagnapaşen; mtini giʒ̆vat na.

Mara, andğaneri ndğas, TRT̆-k ç̆andinaps (41) jure neçi do ar kianaşi nenaten int̆ernet̆işen  (24) eçi do otxo oras. Saharaşi Omjoreşi Svahiluri nenaşen Afganistanişi Dariuli nenaşa, dido nena ren aya jure neçi do ar nenaşi doloxe.

TRT̆-şi galeni nenapeşi ç̆andinapeşen molapşini do eya nenape psvari ma. Aya ambarepeşen k̆aixeşa oxoiʒ̆onen, Çerkesepe ʒ̆ori renan TRT̆-şen Çerkesuli ç̆andina ok̆vanduten. Oʒ̆k̆edit: http://www.trtvotworld.com/

Aʒ̆i mskvaşa dopxedat do mç̆ipaşaşi visimadat: Dobadona tkvanik Afrik̆aşen Çinetişa (41) jure neçi do ar nenaten ç̆andinaps na, milletişi biucet̆işen mara; tkvani nananenaten va ç̆andinaps na;  aya ren p̆at̆i noğira do ma aşo visimadeps.

Çerkesi gamantanerepek udodginu artikarti k̆ala upşu p̆olemik̆epe ikipan; aya mtini ren.  Cumhuriyetişi oktalaşi oşkurinapu do dudiş ondrik̆apuşi p̆olit̆ik̆ape ren nena- gemktiru  Çerkesi gamantanerepeşi aya xalişen, eşo visimadep ma. Cumhuriyetişi oktalak iptineri dğalepeşen astaxolo goşoʒxunu Kemalizmi ideoloji muşi.

Edo Turkiyeşi k̆arta xalk̆ik şudoguriten nuşvelu dudmoşletinuşi Limas, mara oktalak, eşo varna aşo, gentxalu am xalk̆epes.  Çerkesi Ethemişi coxoten, Çerkesobakti dido nʒ̆iru gamantana- gurapaşi p̆rosesis; dudi gindrik̆inu. Cumhuriyetişi oktala gidginu  (1923) vit̆on çxoro oşi do eçi do sumi ʒ̆anas. Edo Noğa İst̆anbolişi Çerkesuli Teavunişi Cemiyetiti geink̆ilinu astaxolo. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, astaxolo ixandu sist̆emik.  (1950) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆i ʒ̆anaşakis Çerkesuli Derneğişi gedginuşa gza geink̆ileret̆u Turkiyes; aya miçkit̆an. Çerkesepeşi goşogoruşi rabisk̆a do arkivi itirineret̆u P̆oloniaşi nananoğa Varşovaşa. Mara aya beciti odude kagundunu majurani didi limaş morgvalis.

Aya p̆olit̆ik̆apeşi çodinasti, Çerkesepek, didopetenti gamantanenerepek dudi gendrik̆es aya xali mutepeşişa. Eşo iquşiti, p̆roblemepe muşi oxenʒales ognapu do demok̆rasi ok̆vanduşi xali va duskidu xalk̆is. Mara xalk̆i çkinik p̆olemik̆ape muşi doçodinu doloxe muşis; amk̆ata lamtinala yeçkindu oxenʒaleşi p̆olit̆ik̆apeten.

Andğaneri ndğas, Çerkesuli nena ğurun. Edo aya ambarik didopeten Çerkesuli lamtinalas onç̆els. Mtini giʒ̆vat; Aya ğura dodginu şeni Çerkesepes menceli kuğunan. Edo xolo; Turkiyes kuğun demok̆rat̆iuli xampoba; aya xampobasti menceli kuğun Çerkesuli nenaşi oskedinus. Çerkesepe renoba mutepeşi oʒ̆iramuşi renan;  p̆roblemepe mutepeşi oğarğaluşi renan lamtinalaşi ʒ̆oxle;  do ok̆vandupe mutepeşi xeʒalas do p̆olit̆ik̆uri mencelis ognapuşi renan. Çerkesuli nena iğurinu oxenʒaleşi xeten, Mara xvala oxenʒales menceli kuğun Çerkesuli nenaşi oskedinu şeni.

Moro mu; aya ambarik Çerkesi k̆oçepeşi doxmeli nena- gemktirobati va omʒikanaps; ayati k̆aixeşa miçkit̆an. Aʒ̆iti dudi çkimişen noʒ̆ireni mekçat; ma doviguri Çerkesuli nenaşi ok̆itxu- oç̆aru, (25) eçi do xut  ʒ̆ana şk̆ule.

Eşo giʒ̆vat; ar k̆ele doxmeli nena- gemktirobaten majura k̆eleti oxenʒaleşi uʒ̆ori k̆ult̆uruli p̆olitik̆ape k̆ala demok̆rat̆iuri gzalepeten ok̆obu domaç̆irnan. Oki oxenʒalek Afrik̆uri nenaten ç̆andinaps, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşi ren. 

Ali İhsan Aksamaz: Tkvanti “P̆luralist̆uri Demok̆rasi P̆art̆işi magedginalepeşi art-arti ret. ÇDP̆-şi andğaneri noçalişepeşi jin muepe gatkvenan tkvan?

Selçuk̆ Balk̆ari: Noğa İst̆anboli ren Turkiyeşi bedi. Noğa İst̆anboli va rt̆uk̆on na, çkar p̆roblemi muşi onʒ̆uranuşi menceli va aqvet̆u Turkiyes.   Turkiyeşi k̆arta p̆roblemoni k̆oçis asağen noğa İst̆anbolis; amk̆ata arteri soti ren noğa İst̆anboli.  Oxenʒale do rejimişi k̆arta monk̆anoba ižiren Anat̆olis, amk̆ata ar soti ren. Noğa İst̆anbolis xe va geidvinen. Edo k̆arta peris oskiduşi menceli ažiren ek. (ÇDP̆) P̆luralist̆uri Demok̆rasişi P̆art̆iti ren noğa İst̆anbolişi Çerkesepeşi hamle.  Anat̆olişen noğa İst̆anbolişa eşo varna aşo mextimeri Met̆rop̆olişi Çerkesepeşi irişen realist̆uri hamle ren ÇDP̆; eşo matkvenan çkin.  ÇDP̆- şi gedginu ren Çerkesepeşi irişen ʒ̆ori hamle çodina oşʒ̆anuras. Edo ÇDP̆-şi magedgine nosi ik̆unʒxinu ok̆up̆ant̆i Rusya do Amerik̆aşi Ok̆ont̆aleri Oxenʒaleş k̆elen. Çerkesepeşi dido p̆roplemepe didopeten k̆ult̆uruli vardo, p̆olit̆ik̆uri ren; mtini giʒ̆vat. Emuşeniti, Çerkesepeş k̆elen ÇDP̆-şi gedginu ren dido isabetoni.

Andğaneri ndğas,  Çerkesepeşi Cenosidişi oğarğalinu Meclisis, Jur k̆eleni dobadonamşinobaşi hak̆i do TRT̆-şen Çerkesuli T̆V-şi ok̆vandupe mutepeşi; mtini giʒ̆vat, antepe k̆ult̆uruli vardo, p̆olit̆ik̆uri p̆roblemepe renan. Cumhuriyetişi oktalaşi  gedginuşen doni, Kemalist̆uri rejimik nena do k̆ult̆uri oxandapu ar p̆olit̆ik̆uri projeten. Emuşeniti Çerkesuli nenaşen molaşinatşi, mtini giʒ̆vat,  aya va ren k̆ult̆urişen molaşinu, mara aya ren p̆olit̆ik̆aşen molaşinu; aya aşo miçkit̆an.  

Ağani p̆eriodis, ar mʒika rt̆as nati, İslamist̆uri p̆olit̆ik̆uri mencelik xe gedvu xeʒalas. Edo nok̆arbu Kemalizmi namtini speropes. Mara Çerkesuli nena itkvinaşi, Çerkesuli nenaşi coxoşen molişinaşi, aya ağani p̆eriodişi İslamist̆epe do Kemalist̆epes artneri ğara kuğunan do mutu var. Entepes çkvaneroba va uğunan entepeşi şkas. Didopetenti (15) vit̆o xut Xʒalaş k̆ule, p̆op̆ularuli Kemalizmi imancinu am İslamist̆epeş k̆elen; aya ren onç̆eloni. Kemalizmi p̆ot̆e va ğurun. Edo  Turkiyeşi Çerkesepeşi dudduşmani ren Kemalist̆uri k̆ult̆uruli p̆olit̆ik̆ape. Çerkesepeşen molişinaşi, TRT̆-s Çerkesuli ç̆andina  ik̆vandinaşi, xeʒalaşi İslamist̆epeti Kemalist̆epe steri şumeri renan; aya ren irişen oşkurinoni ambari.   (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas ʒ̆opxineri iptineri TRT̆- Çerkesişi mit̆ingişi ora rt̆u; emindroneri Dudnaziri Erdoğanişi reak̆sioni va gomoç̆k̆ondat, govişinat: “ Aʒ̆iti, Kyurdepe şk̆ule Çerkesepek ok̆vandus kogeoç̆k̆es!” Emuk şumeri eşo tkveret̆u.

Andğaneri ndğas, Çerkesuli xalk̆i do Çerkesuli nenas kuğun renoba- varenobaşi p̆roblemi. Aya mizezitenti,  ar p̆olit̆ikuri p̆art̆işi goʒ̆oncğoneroba do menceliten xes xe meçameri ok̆oxtimu ren ç̆ami Çerkesuli xalk̆i do Çerkesuli nenaşi moşletinu şeni.

Artneri oras, Lazepeşen arteriti ren muşi magedginalepeşi doloxe. Emuşeniti ÇDP̆-k isters dido beciti roli P̆luralist̆uli Demok̆rasişi gedginus Turkiyes. Edo çkimi simadaten, aya ren dido beciti. Kemalizmik k̆arta xalk̆i xvala- xvala tito-tito oç̆opu do baxu. Aya gzaten Kemalist̆uri rejimik mek̆arbu Turkiyeşi xalk̆epe. Amk̆ata rejimi ren Kemalizmi. Xalk̆epe ibaxines artneri bigaten, emuşeniti entepes nomskuns xe xes meçameri artimajuraşa oxolosu. Varna Latinuri notkvamek eşo tkumers: “Artianobaşi menceli va açkines; duşmanis nodgitinu şeni xvala-xvala ok̆vak̆ides, emuşeniti tito- tito geicgines.”

Ali İhsan Aksamaz: Çerkesuli nena ren k̆oçinoba. Çerkesuli nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepeti şinaxeri ren Çerkesuli nenaşi doloxe, majura çkineburi nenapeşi doloxe steri. Ma eşo miçkin. Çerkesuli nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Çerkesuli nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Eşo vicer ma. Nananena ren irişen ʒ̆oxleni tema. Nananena skidaşi, minobati skidun. Edo andğaneri ndğas nananenaşi oskidu- oskedinu ren irişen beciti. Ma aşo visimadep. Eşo ižiren ki, aya xvala menoʒxune nʒ̆opulaten va iqvasen. Radio-T̆V-şi ç̆andina ren irişen beciti. Mara aya va ren ar-jur k̆oçişi dulya. Aya ren oxenʒaleşi dulya. Emuşeni ki, oxenʒale ren mesuli aya xalişen,  Çerkesuli nenaşi do majura nana nenapeşi andğaneri xalişen. Andğaneri ndğas, oxenʒalek mtelo xe va meçaps Çerkesuli nenas do majura nana nenapes. Mara TRT̆-k Kurduli nenaten ç̆andinaps 7/24-s. TRT̆, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşa oç̆andu şeni ar mit̆ingi iʒ̆opxinu tkvaniş k̆elen noğa K̆ayseris. Aya mit̆ingişen mu ambarepe megaçenan çkinda?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ho, TRT̆-Çerkesişi mit̆ingepe iʒ̆opxinenan, mtini giʒ̆vat, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen doni. ʒ̆oxle nananona Ank̆aras, noğa İst̆anbolis do noğa K̆ayseris iʒ̆opxines mit̆ingepe. Uk̆açxe noğa Bitlis- Axlat̆işi Çerkesepeş k̆elenti iʒ̆opxinu ar mit̆ingi. Anʒ̆o, TRT̆-Çerkesişi mit̆ingi iʒ̆opxinu majurani fara noğa K̆ayseris. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆ana şakis, çkar mutu va iktiru dobadona çkinis.  Xeʒalak goxoç̆k̆oduten utole do nduraşi roli istori do xoloti isters. Xolo giʒ̆vat; TRT̆ VOT-k ç̆andinaps mtelo (41) jure neçi do ar kianaşi nenaten galeni dobadonape şeni. Ma mast̆eri dip̆loma komiğun  Opapeşdoloxoni Munasepetepeşi speros. TRT̆-şi majura namtini nenapeten ç̆adinape do entepeşi xalk̆epeşen ambariti komiğun ma:  Serbuli, Yunanuri do Xirvaturi nenapeşen met̆i Svahiluri, Xausuli, Melayuri, Dariuli do Peşturi nenapetenti ç̆andinaps TRT̆-k.

TRT̆-Çerkesişi ok̆vanduşen xe  çkar va movizdaten çkin. K̆arta xalis, şurdoguriten palanç̆inalas eya ç̆andina vak̆vandaten çkin. Çkin vak̆vandept, mara İslamist̆uri map̆olit̆ik̆epesti, Kemalist̆epesti çkini ok̆vandu va moʒ̆ondunan; aya ren dido onç̆eloni.  Demok̆rasi itkvinaşi, jur k̆eleşi ant̆i- demok̆rat̆oba arşvacis yeçkindun. P̆op̆ulari medyat̆uri ar Kemalizmi ağneburo geidginen.  Akoni namtini medyaşi organepek oçkinuten ar p̆olit̆ik̆a ikipan. Eşo giʒ̆vat na, aşo giʒ̆vat na; noğa K̆ayserişi TRT̆- Çerkesişi mit̆ingiş k̆uleti Fatih Altayli coxoni k̆udeli jurnalist̆ik eşo tkveret̆u: “Çerkesepek hak̆i unonan na, Çerkesistanişa idan!” Onç̆eloni ren aya notkvame muşi. Fatih Altaylis eya uçkit̆as: Çerkesepek ok̆vak̆idapan hak̆epe mutepeşi şeni  Çerkesiasti. Anʒ̆oşi Ağani ambari ren; ok̆up̆ant̆i Rus askerepe do Slovik̆epeşa medgineri Çerkesi ağanmordalepeşi ok̆obu ren beciti Çerkesias. Moro mu, amk̆ata ambarepeşen çkas miti ambari va uğun; mutu va içkinen Turkiyes.  Moro mu, çkin Turkiyeşi Çerkesepe ak voret; ak pskidut çkin. Akoni  dobadonamşinepe voret çkin. Emk̆ata faşist̆uri notkvamepeten, ok̆vandupe çkinişen çkar mitis va aqvasen dudi muşi moşletinuşi menceli. Oxenʒales vak̆vandaten hak̆i çkini. Xausuli, Svahiluri do Melayuri nenapeten ç̆andinaps aya oxenʒalek. Mitam çkin va voret, çkinda eşo oğoduşi va ren oxenʒale.  (30) eçi do xut ʒ̆ana ʒ̆oxle Alamaniaşa mextimeri Turki madulyape şeni, Bulgaristanişi do Mak̆edoniaşi Turkuli mʒikanobapeşi hak̆epe p̆anda onç̆els oxenʒales, mara aya oxenʒaleşi magedginaleşen Çerkesepe mitam va renan, eşo oğodaps oxenʒalek;  aya gagnapa va ik̆abulinen.

Arteriti koren: Çerkesepeşi dobadonas xe geidvinu. Mara Turkepeşi dobadonasti xe geidvinu. Edo Turkiyeşi Turkepe do oxenʒales çkar daxli va uğun xe gedvineri Yulva Turkistanişi Turkepeşi xalişi doloxe, çkinti eşo çkar daxli va miğunan xe gedvineri Çerkesiaşi xalişi doloxe. Negat̆iuri notkvamepe renan  irrasyoneluri. Mtini ambari eşo ren: Turkuli nena va ren çkva mskva varna çkva menceloni Çerkesuli nenaşen. Oxenʒalek şurdoguriten numxvacups milluri/ erovnuli nena muşis mteli radio- t̆elevizyonepe do universit̆et̆epeşi menceliten, mara Çerkesuli nenaşi oskedinu şeni çkar nena- gemktiroba va ognaps. Xolo artneri oxenʒalek Saharaşi Omjore k̆eleni t̆omepeşi nenaten ç̆andinaps. Edo oxenʒalek ayati “Didi Afrik̆aşi Reformi” yado obazarups Turkiyes. Emindros çkin Çerkesepe varna Lazepes domaç̆irnan ok̆itxu: Tkvan Turkiyeşi nenapeşen xe moizdapt, mara namu hak̆iten Afrik̆aşi nenapeten ç̆andinapt? Çkinti aşo ok̆itxuşi hak̆i komiğunan do mutu var.

Çkva gza va uğut’u; TRT̆- Kyurdi ren Kyurdepeşi noçalişeşi çodina; aya ren aşikyari. TRT̆- Arabuliti ren nek̆na neftoni do paroni  (450) otxo oşi do jure neçi do vit milioni Arabuli kianaşa;  TRT̆- Çerkesi va ren. Eşo giʒ̆vat; nefti do para va giğuğan na,  varna k̆oçi va giqonunan na, xvala demok̆rat̆iuli gzalepeten nananena tkvaniten ç̆andina ak̆vandupt na, oxenʒalek quci va mekçapan. Aya ren aʒ̆ineri xali.  Turkiyeşi Cumhuriyetişi oxenʒalek dobadonamşinepe muşi k̆ala demok̆rat̆iuro k̆ont̆akt̆i oxvenuşi gzalepe goşoʒxuneret̆uk̆on na,  andğaneri ndğas TRT̆- Çerkesik (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen doni ç̆andinasunt̆u. Mara oxenʒales moʒ̆ons xeqalişi rk̆ineba. Aya ren ağanbargeruli refleksi. Mtini giʒ̆vat; Turkiyes kuğun vit̆oşi ʒ̆anoni oxenʒaleşi anderi. Cumhuriyetişi magedginalepe rt̆es Maittihate askerepe, gonepti aya p̆roblemi ren yeçkindineri aya entepeşen. Va gomoç̆k̆ondan, govişinat;  Maittihatepek ipti Arnavudepeşa kogentxales   (1908-1912) vit̆on çxoro oşi do ovro- vit̆on çxoro oşi do vit̆o juri ʒ̆anaşi meclisis. Arnavutepek Osmanlişen ok̆uiʒ̆k̆u; aya ren mtelo Maittihatepeşi k̆abaeti.  Artneri k̆adropek Ermenepeşa kogentxales (1915) vit̆on çxoro oşi do vit̆o xut ʒ̆anas. Cumhuriyetişi oktalaşi gedginu şk̆ule, Çerkes Ethemişi coxoten Çerkesepek dido nʒ̆iru. Artneri k̆adrok Tunceli’de Alevepeşati kogentxalu.

         Çodina nenaten; nena do k̆ult̆uri ren mtelo p̆olit̆ik̆uri tema dobadona çkinis do mutu var. (90) otxo neçi do vit ʒ̆anaşen doni, hemi cuma hemi dobadonamşine hemiti Muslimani voret yado tkumert̆u oxenʒalek, mara TRT̆-s ç̆andina ok̆vanduten ar çkva faraten xolo k̆aixeşa kobžirit, mtini giʒ̆vat, oxenʒale t̆eren p̆anda xvala Maittihate; aya xolo kobžirit do mutu var.  Kemalizmi ğuraşakis, demok̆rasis mtelo va askedinen Turkiyes; ma aşo visimadep do mutu var. İroras xolo osağu do dudi muşi xolo gamamaluşi xemaxvencoba kuğun Kemalizmis. Aya gagnapa namtini orapes Fatih Altayli steri uqazu, gverdi jurnalist̆i, gverdi mat̆et̆ik̆e k̆oçepeşi renobatenti yeçkindun.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Tkvan cumalobaşi gagnapaten k̆itxalepes mskvaşa do mç̆ipaşaşi nena gemiktirit do emuşeni. Aya domibağun do aʒ̆i ma ok̆itxuşi çkva mutu va minon guris. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, mu iqven, miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala tkvan goxelan iroras.

Selçuk̆ Balk̆ari: Ma tkvan şukuri giʒ̆umert. Temape renan dido k̆ut̆ali. Emuşeniti k̆arta p̆roblemişen molaşinu şeni ar rop̆ort̆aji dobağine va maqven; ayati giçkit̆an.  Çerkesepeşi speroşen dudi çkimişi ambarepe ognapu şeni, tkvan memişvelit, şukuri giʒ̆umert.

АДЫГЭ УЕЙ УЕЙ! (Hayde Adigepe!)

*(Sureti 6 do 7: TRT̆-şen Çerkesuli ç̆andina ok̆vanduşi mit̆ingi noğa K̆ayseri.)

aksamaz@gmail.com