Çkin kianas
mince va’uns, Vai çkini uça dğasu
(Bizim ülkemizin koruyanı yok, vay bizim kara günlerimize.)
(Megrel-Laz Atasözü)
(Megrel-Laz Atasözü)
Sosyalist bir süreçten geçmiş olan “etnik gruplar”ın, “kızıştırıcı başka
faktörler”(!) olsa bile, “statü”leri ve başka sebeplerle birbirleriyle kanlı
çatışmalara girmeleri ve birbirlerine diş bilemeleri ve “tarihsel
topraklarımız” söylemini kendilerine dayanak yapmaya çalışmaları anlaşılabilir
bir durum mudur? Kafkasya neden bir “barut fıçısı”dır?
Kafkasya, Sovyet Devrimi öncesi, Çarlık Rusya’sının yönetimi altında
bulunan bölgelerden biriydi yalnızca. Sovyet yönetimi iktidara gelince,
Kafkasya’daki bazı etnik grupları “birlik cumhuriyeti”, özerk cumhuriyet” veya
“özerk bölge” statülerine kavuşturmuştur.
Kafkasya’daki etnik grupların “birlik cumhuriyeti” statüsünde
örgütlendirilenlerini bir tarafa bırakırsak, sayıca daha az olan bazı etnik
grupların “özerk cumhuriyet” veya “özerk bölge” statüsünde örgütlendirilmeleri
hangi kıstaslara dayanılarak gerçekleştirilmiştir? Bu kıstaslar bugün bile açık
seçik olarak bilinmemektedir. Daha doğrusu belirli kıstasların bulunup
bulunmadığı bile başlı başına bir tartışma konusudur.
“Özerk Cumhuriyet”, “Özerk Bölge” Artı “Kültürel Hak”
O halde, Sovyet yönetimi, sayıca daha az bir etnik grubun “özerk
cumhuriyet” veya “özerk bölge” statüsüyle örgütlendirmesinde hangi kıstaslara
dayanarak hareket etmişti? Muhtemel kıstasları sorular sorarak ortaya çıkarmaya
ve Kafkasya’daki uygulamalara dayanarak cevap vermeye çalışalım:
1.Etnik grubun nüfusu kıstas alınmış olabilir mi?
Bu soruya ilk cevap “evet”tir.
Etnik grupların 1926’daki nüfuslarını verelim: Abhazlar 56.957; Çerkesler
65.270; Kabardeyler 139.925; Karaçaylar 55.123; Balkarlar 33.307; Osetler
272.272; İnguşlar 74.097; Çeçenler 318.522; Acarlar 71.426.
Bu etnik gruplar, Sovyetler Birliği dağıldığında şu statülerde
yapılandırılmış durumdaydılar: Abhazya Özerk Cumhuriyet; Adığe Özerk Bölgesi;
Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi; Kabardey-Balkar Özerk Cumhuriyeti; Kuzey Osetya
Özerk Cumhuriyeti ve Güney Osetya Özerk Bölgesi; Çeçen-İnguş Özerk Cumhuriyeti
ve Acaristan Özerk Cumhuriyeti.
Bu etnik grupların nüfusları kıstas alınarak “özerk cumhuriyet” veya “özerk
bölge” statüsüyle örgütlendirilmesinde bile bazı çelişkilerin bulunduğu
aşikârdır.
Çerkesler, 1926’da Sovyet yönetimi tarafından Çerkes ve Kabardey olarak
ikiye bölünürken, 1959 ve 1970’de neden Adığeler, Çerkesler ve Kabardeyler
olarak üçe bölündüler? Neden aynı dili konuşmalarına rağmen, tek bir yönetim
altında örgütlendirilmelidir? Yine aynı şekilde, aynı dili konuşan Türkik
Karaçaylar ve Balkarlar neden tek bir yönetim altında örgütlendirilmediler?
“Pontuslular”/ Rumlar neden yok sayıldılar? Hemşinliler neden sürüldüler?
Birinci soruya, aşağıdaki etnik gruplara yönelik uygulamayı göz önünde
bulundurarak bu kez “hayır” cevabını veriyoruz.
1926’daki etnik nüfusları 242.990 (1897’de 239.625) olan Megreller ve yine
etnik nüfusu 13.218 olan Svanlar , “özerk Cumhuriyet” veya “özerk bölge”
statüsünde yapılandırılmamışlardır? Üstelik Svanlara ve dilsel nüfusları
284.834 olan Megrellere kültürel hakları da verilmeyip “yok sayılmışlardır.”
2. Etnik grubun yoğun olarak topluca yaşadığı bölge veya bölgeler kıstas
alınmış olabilir mi?
Bu soruya ilk cevap “evet” tir.
Abhazlar, Çerkesler, Kabardeyler, Karaçaylar, Balkarlar, Osetler, İnguşlar
ve Çeçenlerin yoğun olarak topluca yaşadıkları bölge veya bölgelerin, bu etnik
gruplar için bir kıstas olarak ele alınmış olduğunu anlıyoruz.
Bu soruya da ikinci cevap “hayır”dır.
“Yok sayılan” Megreller ve Svanların yoğun olarak topluca yaşadıkları ve
otokton oldukları bölge ve bölgeler doğal olarak (!) kıstas alınmamıştır.
3. Etnik grubun anadili kıstas alınmış olabilir mi?
Bu soruya ilk cevap “evet” tir.
Evet; Abhazlar, Çerkesler, Kabardeyler, Karaçaylar, Balkarlar,
Osetler, İnguşlar, Çeçenler için anadilleri kıstas olarak alınmıştır.
Hayır; Megreller ve Svanlar için anadilleri kıstas olarak alınmamıştır.
4. Etnik grubun dini kıstas alınmış olabilir mi?
Acaristan’da “evet; yalnızca Kafkasya için değil tüm Sovyetler Birliği
etnik grupları için “hayır”. Ancak adlarını bugün bile taşıyan bir özerk
cumhuriyet ihdas edilen Acarlar daha sonra yok sayılmışlardır.
5. Etnik grubun tarihi kıstas alınmış olabilir mi?
Evet; Abhazlar, Çerkesler, Kabardeyler, Karaçaylar, Balkarlar, Osetler,
İnguşlar, Çeçenler için tarihleri kıstas olarak alınmıştır.
Lazika (yani Egrisi) Krallığı’nın günümüzdeki mirasçısı, Hıristiyan
Megreller ve Müslüman Lazlar ve diğer etnik grup Svanlar için ise “hayır”.
6. Etnik grubun, “etnik bilinç düzeyi” kıstas alınmış olabilir mi?
“Özerk cumhuriyet” veya “Özerk bölge” statüsünde örgütlendirilen etnik
gruplar veya “yok sayılan” Megrellerin, Svanların ve diğerlerinin 1920’lerdeki
“etnik bilinç düzeyleri”nin ne durumda olduğunu ortaya koyan objektif
çalışmalar olmadığından, bu soruya hem “evet” hem de “hayır” şeklinde bir cevap
verilebilir.
7. Etnik grubun Kafkasya, yani Sovyetler Birliği dışında başka bir ülkedeki
diasporası kıstas alınmış olabilir mi?
Evet. Kafkasya’daki Kuzey Kafkasyalı etnik grupların ve Acarların
Türkiye’de yaşayan diasporası muhtemelen kıstas alınmıştır.
Hayır. Önceleri yalnızca kültürel haklar verilen Sovyetler Birliği
Lazlarının bu haklarının daha sonra iptal edilmesi ve kendilerinin yakın
akrabaları Megreller gibi yok sayılmaları gerçeği, Türkiye’deki Laz nüfusunun
bir kıstas olarak ele alınmamış olduğunu göstermektedir.
8. Sıralanan bu kıstaslardan birkaçı veya tamamı, aklımıza gelmeyen (!)
başka kıstaslarla birlikte temel alınmış olabilir mi?
Bu soruya, yukarıdaki sorulara verdiğimiz çelişkili cevaplardan hareket
ederek hem “evet” hem de “hayır” şeklinde, yine çelişkili bir cevap
verebiliriz!
Sovyetler birliği yönetimi, “özerk cumhuriyeti” veya “özerk bölge”
statüsünde örgütlendirerek “ kültürel haklar “ verdiği bazı etnik grupların
dışında kalan etnik gruplardan bazılarına yalnızca “kültürel haklar” vermiştir.
Yalnızca “Kültürel Hak”
Kafkasya’daki bazı etnik gruplara yalnızca “ kültürel haklar” verilmesinde
de belirli kıstasların göz önünde bulundurulup bulundurulmadığı ve birtakım
kıstaslar olmuş olsa bile bunların her etnik grup için dikkate alınıp
alınmadığı yine bir tartışma konusudur. Burada muhtemel kıstaslar tahmininde
bulunmak yerine, “kültürel halklar” verilen bazı etnik gruplardan bazılarının
1926’daki nüfuslarını vermek daha doğru olacaktır:
Avarlar 158.769; Lezgiler 134.529; Dargiler 108.963; Kumuklar 94.549;
Laklar 40.380; Nogaylar 36.274; Tabasaranlar 31.983; Abazalar 13.825.
“Kültürel hakları” verilmeyen bazı etnik grupların 1926’daki nüfusları da
şöyleydi: Megreller 242.990; Kaytaklar 14.430; Svanlar 13.218.
1926 nüfus sayımında gözüken etnik gruplardan bazıları daha sonraki nüfus
sayımlarında birden ortadan kaybolmuştur! Ortadan kaybolan(!) Kafkasya’daki
etnik gruplardan bazıları şunlardır: 242.990 Megrel, 71.426 Acar, 14.430
Kaytak, 13.218 Svan, 7.840 Andi, 5.305 Karata, 3.812 Tindi, 3.683 Ahvah, 3.438
Çamala, 3.354 Botlih, 3.276 Dido, 3.054 Bagula, 2.371 Kubaçi, 1.448 Bezheta,
1.425 Godoberi, 1.019 Hvarşi, 863 Arçi, 670 Dzhek, 106 Hunzal, 105 Hinalug, 7
Bats (Tuş), 1 Buduh.
1926 nüfus sayımında gözüken ve daha sonra ortadan kaybolan (!) bazı etnik
gruplardan ikisinin, tarihsel olarak topluca yaşadıkları ve otokton oldukları
diğer bölgelerde de değil , yalnızca Abhazya Özerk Cumhuriyet’in 1991 nüfus
sayımında yeniden gözükmeleri oldukça ilginçtir! Burada sözünü ettiğim iki
halk, Megreller ve Svanlar’dır.
1991 Abhazya Özerk Cumhuriyeti nüfus sayımına göre; Megrellerin nüfus
sayımına göre, Megrellerin nüfusu 155.000, Svanların nüfusu 25.000’dir.
Samegrelo (yani Megrelya’daki) Megrellerin ve Svaneti’deki Svanların nüfusları
hala belli değildir. Çünkü onlar 1939’dan beri “Kartveli”, yani “Gürcü”dür!
“Uluslaşmadaki Evrim Düzeyleri”
Sovyetler Birliği yönetimi, bazı etnik grupları “özerk cumhuriyet” veya
“özerk bölge” statüsünde örgütlendirerek “kültürel halklar” vermekle veya bazı
etnik gruplara yalnızca “kültürel haklar” sağlamakla kalmamış, bu iki grupta
yer alan etnik grupları bir de “uluslaşmadaki evrim düzeyleri”ne göre
sınıflandırmıştır. Burada karşımıza üç terim çıkmaktadır. “natsiya”,
“natsionalnost” ve “narodnost”.
Bir etnik grubun “natsiya”, “natsionalnost” veya”narodnost” olarak
sınıflandırılmasında Sovyetler Birliği yönetiminin kıstaslarının bu kez açık ve
net olduğu izlenimi uyanmaktadır. Ancak bu kez sorun, Sovyetler Birliği
yönetiminin bu kıstasları her etnik grup için göz önünde bulundurup
bulundurmadığıyla ilgilidir.
Sovyet etnografi teorisi teorisine göre, etnik gruplar “natsiya”,
“natsionalnost” ve “narodnost” olarak sınıflandırılır: “ natsiya” “ulus”;
“natsionalnost” “milliyet” ve “narodnost” “ulus -altı statüsünde olan”
anlamında kullanılır.
Bir etnik grubun “natsiya” olarak sınıflandırılması için, Sovyet yönetimi o
etnik grupta şu şartları arar: “dil birliği”, “bölge birliği”, “ekonomik hayat
birliği” ve “kültürel birlik”.
“Natsionalnost” , “natsiya”nın politik çağrışımını taşımaz!
“Narodnost” ile “natsionalnost” arasındaki fark, “ekonomik hayat
birliği”yle ilgilidir. Buna göre, Sovyet etnografi teorisi, “300.000’in altında
bir nüfusa sahip bir etnik grubun”, “ekonomik hayat birliğinin” olamayacağını
savunur. Böyle bir etnik grup “narodnost” olarak gruplandırılır! Kıstas nüfusun
üzerindeki bir etnik grup ise “natsionalnost” veya “natsiya” olarak
sınıflandırılır;
Ancak daha sonraki kullanımlara bakıldığında karşımıza iki terim
çıkmaktadır: “natsiya” ve “narodnost”.
“Narodnost” Ve Natsiya” Ve Nüfus
1960 Şubat’ında Kafkasya’daki bazı etnik grupların, kendi adlarını taşıyan
veya taşımayan “özerk cumhuriyet” veya “özerk bölgeler”deki “evrim düzeyleri”
ve 1959’daki nüfusları şöyleydi:
79.631 Adığe: “narodnost”; 30.453 Çerkes: “narodnost”, 203.620 Kabardey:
“natsiya”; 65.430 Abhaz “natsiya”; 19.591 Abaza: “narodnost”; 412.592 Oset:
“natsiya”; 418.756 Çeçen: “narodnost”; 105.980 İnguş: “narodnost”; 38.583
Nogay: “narodnost”; 81.403 Karaçay: “narodnost”; 42.408 Balkar: “narodnost” ;
270.394 Avar “narodnost”; 223.129 Lezgi: “narodnost”; 158.149 Dargi:
“narodnost”; 63.529 Lak: “narodnost”; 34.700 Tabasaran: “narodnost”.
“Natsiya” veya “narodnost” sınıflandırılmasında da adil davranılmadığı
açıktır. Bu adaletsizlik yalnızca “var sayılan” etnik gruplar arasında
değildir. “Yok sayılan” Megrellerin 1926’daki nüfuslarının bile, 1960’da
“natsiya” gözüken bazı etnik grupların nüfusundan çok fazla olduğu göz önünde
bulundurulursa adaletsizliğin boyutu daha açık bir şekilde anlaşılır.
“Doğal Evrim” Mi “Yönlendirilmiş Evrim” Mi?
Sovyetler Birliği yönetimini, 1928’lere kadar esas aldığı “doğal evrim”den
hareket etmeyi terk ederek “yönlendirilmiş bir evrim”i desteklemesi, bazı etnik
grupları “hiçbir kıstası göz önünde bulundurmaksızın”, istediği gibi
“sınıflandırma”sı ve bazı etnik grupları da “yok sayma”sı için bir mazeret
oluşturmuştur. Buna göre, bir etnik grubun “natsiya” olarak sınıflandırılması
için aranan,”dil birliği” “bölge birliği” , “ekonomik hayat birliği” ve
“kültürel birlik” şartlarının son üçünden vazgeçilerek, “dil birliği” şartı
esas alınmıştır. Böylece “ulusal yerleşim bölgesinde” azınlıkta olmak bile
“natsiya” olarak sınıflandırılmaya engel teşkil etmemiştir!
Değişen Sınırlar
Abhazya’nın 1921’de Gürcüstan ile ittifak antlaşmasıyla “tam bir
cumhuriyet” olarak Transkafkasya Federasyonu’na dahil edilmesi ve 1931’de
“özerk cumhuriyet” statüsünde örgütlendirilmesi ve 1921’de Kuzey Kafkasya
Dağlıları Cumhuriyeti’nin kurulması ve bu cumhuriyetin çok geçmeden statü ve
sınırları sürekli değiştirilen etkisiz bir yapıya dönüştürülmesi Sovyetler
Birliği yönetiminin Kafkasya’daki etnik gruplara yönelik tutarsız uygulamaları
arasındadır.
Sovyetler Birliği yönetiminin Kafkasya’ya yönelik uygulamalarından biri de,
İkinci Dünya Savaşı sırasında “Almanlar ile işbirliği” yaptıkları gerekçesiyle
bazı etnik grupları “sürgün” etmesiyle ilgili olanıdır. Karaçay-Balkarlar,
Çeçen-İnguşlar, bazı Müslüman ve Protestan Gürcüler, Hemşinliler, Ahıska
Türkleri, Lazlar uydurma belgelerle sürgün edildi. Karaçay-Balkarlar ve
Çeçen-İnguşların adları Sovyet haritalarından silindi ve toprakları komşu
ülkeler arasında paylaştırıldı. Oysa Ruslar da dahil olmak üzere, “Almanlar ile
işbirliği” yapmayan hiçbir etnik grup yoktu! Etnik gruplardan bazılarının
“özerk cumhuriyet” veya “özerk bölge” statüsünde yapılandırılarak “kültürel
haklar” verilmesi; bazılarının yalnızca “kültürel haklarnın” tanınması;
bazılarının “kültürel haklarının” sonradan iptal edilmesi; bazılarının “yok
sayılması”; bazılarının “natsiya” veya “narodnost” kabul edilmesi; bazılarının
sürülmesi; bazılarının sürgünden dönmelerine izin verilmesi ve bazılarının
sürgünden dönmelerine izin verilmemesi Sovyetler Birliği yönetiminin
Kafkasya’da uyguladığı “milliyetler politikasının” yalnızca bir yönünü gözler
önüne sermektedir.
Gorbaçov Cesaretlendirdi
Sovyetler Birliği yönetiminin, “milliyetler politikası”nın Kafkasya’daki
bazı etnik gruplar arasında çeşitli hoşnutsuzluklara sebep olduğu biliniyordu.
1985’de Gorbaçov iktidara gelince, hoşnutsuzlukların tartışılması için zemin
hazırladı. Böylece sorunlar su yüzüne çıkmış oldu. Tartışmaların ardında da muhtemel
bazı yönlendirmelerle çatışmalar başlamış oldu: Ermeni çoğunluğa sahip Dağlık
Karabağ’ın hangisine bağlanacağıyla ilgili olarak Ermenistan ile Azerbaycan
arasında çıkan savaş; Güney Osetya’nın statüsü ile ilgili olarak Osetler ile
Gürcüler arasında çıkan çatışmalar; Abhazya’nın statüsü ile ilgili olarak
Abhazya ile Gürcüstan arasında çıkan savaş ve Çeçenlerin Rusya Federasyonu
dışında kalmak için verdiği ve günümüzde de devam eden savaş...
Bütün bu çatışmalar sonucu on binlerce insan hayatını kaybetti ve yüz
binlerce insan da mülteci durumuna düştü. Kafkasya’nın birçok yerinde
demografik yapı çok kısa bir sürede değişti.
“Abhazya”: Şimdi Ağlama Zamanı
Özellikle Abhazya-Gürcüstan Savaşı yalnızca Kafkasya’daki diğer etnik
gruplarla Gürcüler arasında etkisini uzunca bir süre sürdürecek bir husumete
yol açmakla kalmadı, aynı zamanda Türkiye’de yaşayan Kafkasya kökenliler
arasında da anlamsız bir saflaşmaya sebep oldu. Aradan beş yılı aşkın bir zaman
geçmiş olmasına rağmen, Abhazya-Gürcüstan Savaşı’nın Türkiye’deki tarafları
Abhazya konusunu sağlıklı olarak değerlendirememiş ve ilk günkü sorgulanmamış
duruşlarını bugüne kadar korumuşlardır.Yalnızca Abhazya-Gürcüstan Savaşı’nın
Türkiye’deki tarafları değil, Kafkasya’daki diğer çatışmaların tarafları da,
Kafkasya’da yaşanan kanlı olayları objektif olarak değerlendirmemişler ve kendi
taraflarının “haklılığını” ispatlamaya girişmişlerdir.
Sovyetler Birliği yönetiminin “ özerk cumhuriyet” veya “özerk bölge”
statüsünde yapılandırarak “kültürel haklar” verdiği veya yalnızca “kültürel
haklar” verdiği etnik gruplardan bazılarını “natsiya” ve bazılarını da
“narodnost” olarak sınıflandırması Sovyet etnografi teorisinin tuhaflığını
ortaya çıkarmaktadır.
“Var sayılan” sayıca daha az etnik gruplar açısından bugün üzerinde durulması
gereken “resmi dil” statüsündeki anadillerin durumudur. Bu, sayıca daha az
etnik grupların, Sovyet yönetimi tarafından “tanındıkları an”dan başlamak üzere
Sovyetler Birliği’nin yıkılışına kadar zaman içinde anadilleri nasıl bir
gelişim izlemiştir? “Resmi dil” statüsündeki bu diller, izleyen yıllara göre
hangi noktadan hangi noktaya gelmiştir? Bu, bugün yalnızca Türkiye’deki
sokaktaki adamın değil, Türkiye’deki Kafkasyalı aydınların da bilgi ve ilgisi
dışındadır.
Sovyetler Birliği çözülme sürecine girdiğinde; Batı, öncelikli olarak
Sovyetler Birliği’ni oluşturan 15 birlik cumhuriyetiyle ilişkilerini
geliştirmeye başladı.1991’de Sovyetler Birliği çözülünce de bu birlik
cumhuriyetlerini tanıma yoluna gitti. Günümüze kadar devam eden süreç içinde
de, Sovyetler Birliği yönetiminin, bu birlik cumhuriyetlerinin bazılarında
sebep olduğu haksızlıkları önemsenmedi ve dikkate alınmadı.
Daha Da Belirsiz Bir Gelecek
Önümüzdeki
günlerde Kafkasya’da hangi sebeplerden dolayı, hangi etnik gruplar arasında
veya hangi etnik gruplarla hangi otoriteler arasında, hangi çatışmanın ne zaman
patlak vereceği önceden kestirmek oldukça zor. Ancak Sovyetler Birliği
yönetiminin milliyetler politikasının patlamaya hazır bir “barut fıçısı” haline
getirdiği Kafkasya’da önümüzdeki günlerde de yeni çatışmaların patlak
vereceğini kestirmek için kâhin olmak gerekmemektedir.
Tablo
1: KUZEY KAFKASYA DİLLERİNİN ALFABE DEĞİŞİKLİKLERİ
Dil
|
İlk
yazıldığı yıl
|
(Alfabe)
|
Latin
|
Kiril
|
Abhazca
|
19.yüzyıl
ortaları
|
(Kiril)
|
1928(a)
|
1954
|
Abazaca
|
1932
|
(Latin)
|
-
|
1938
|
Kabardey-Çerkesçe
|
19.yüzyıl
ortaları(b)
|
(Arap
ve Kiril)
|
1923-24
|
1938
|
Adığece
|
1927(c)
|
(Latin)
|
-
|
1938
|
Karaçay-Balkarca
|
1924
|
(Latin)
|
-
|
1939
|
(Osetçe)
İronca
|
18.yüzyıl
(d)
|
(Gürcü
ve Kiril)
|
1923
|
1938
|
(Osetçe)
Digorca
|
—
|
(Arap)
|
1923e
|
—
.
|
Çeçence
|
19.yüzyıl
ortaları(b)
|
(Kiril
ve Arap)
|
1923
|
1938
|
İnguşça
|
1923
|
(Latin)
|
—
|
1938
|
Avarca
|
19.yüzyıl
ortaları
|
(Arap)
|
1928
|
1938
|
Dargice
|
19.yüzyıl
sonları
|
(Arap)
|
1928
|
1938
|
Lakça
|
19.yüzyıl
sonları
|
(Arap)
|
1928
|
1938
|
Lezgice
|
19.yüzyıl
sonları
|
(Arap)
|
1928
|
1938
|
Kumukça
|
19.yüzyıl
sonları
|
(Arap)
|
1927
|
1938
|
(Nogayca)
Ak Nogayca 1928
|
(Latin)
|
-
|
1938
|
|
(Nogayca) Kara Nogayca 1928
|
(Latin)
|
(f)
|
-
|
|
Tatça
(Musevi)
|
(?)
|
(İbrani)
|
1928
|
1939
|
Kaynak
Institut
Etnografii imeni Miklukho-Maklaya.Narody Kavkaza (Moskva:Akademiya Nauk,1960)
,vol.l; Bernard Geiger, et.al., Peoples and Languages of the Caucasus
(The Hague:Mouton,1959).
a-
1938'de Abhazca, resmî olarak Gürcü alfabesiyle yazılmaya başladı,
b-
19.yüzyılın sonlarında Kiril alfabesi terkedilip Arap alfabesi kullanılmaya
başladı,
c-
Bu tarihe kadar bütün Çerkesler aynı edebiyat dilini kullandı. 1927'de ayrı bir
edebiyat dili oluşturuldu.
d-
19.yüzyılda yalnızca Kiril alfabesi kullanıldı.
e-
Digor Osetçesi, edebiyat dili olarak 1939'da iptal edildi.
f-
Kara Nogayca, edebiyat dili olarak 1938'de iptal edildi
Tablo-2:1946-1960
YILLARI ARASINDA KUZEY KAFKASYA DİLLERİNDE YAYIMLANAN KİTAPLARIN TOPLAM SAYISI
VE KİTAPLARIN YÜZDE KAÇININ BAŞKA DİLLERDEN OLDUĞU
Dil
|
Yayımlanan
|
Bu
kitapların başka
|
Rusça'dan
|
kitap
sayısı
|
dillerden
çeviri yüzdesi
|
çeviri
yüzdesi
|
|
Abazaca
|
193
|
78.9
|
95.5
|
Abhazca
|
372
|
34.1
|
74.0
|
Avarca
|
587
|
64.9
|
94.5
|
Adığece
|
664
|
63.4
|
91.9
|
Dargice
|
552
|
66.6
|
94.3
|
İnguşca
|
122
|
44.3
|
90.7
|
Kabardey-Çerkesçe
|
849
|
59.4
|
92.9
|
Karaçay-Balkarca
|
225
|
44.0
|
94.9
|
Kumukça
|
611
|
65.8
|
93.5
|
Lakça
|
498
|
69.7
|
92.5
|
Lezgice
|
581
|
65.2
|
94.5
|
Nogayca
|
280
|
75.0
|
96.2
|
Osetçe
|
1506
|
50.1
|
88.5
|
Tabasaranca
|
256
|
56.25
|
98.6
|
Tatça
|
34
|
32.4
|
100.0
|
Çeçence
|
228
|
63.2
|
87.5
|
TOPLAM
|
7558
|
59.2
|
92.2
|
Kaynak: Vsesoyuznaya Knizhnaya Palata, Pechat' SSSR v 1960,
godu, tatile 8.
Tablo-3:1959
ve 1970 YILLARINDA KUZEY KAFKASYA DİLLERİNDE YAYIMLANAN GAZETELERİN
SAYISI.TİRAJLARI VE KİŞİ BAŞINA DÜŞEN TİRAJ
1959
|
1970
|
|||||
Dil
|
Gazete
|
Toplam
|
Kişi
basına
|
Gazete
|
Toplam
|
Kisi
başına
|
Sayısı
|
Tiraj
|
düşen
tiraj
|
Sayısı
|
Tiraj
|
düşen
tiraj
|
|
Abazaca
|
1
|
2,000
|
0.10
|
1
|
3,000
|
0.12
|
Abhazca
|
3
|
8,500
|
0.13
|
2
|
20,000
|
0.24
|
Adığece
|
1
|
3,000
|
0.04
|
1
|
4,000
|
0.04
|
Avarca
|
14
|
34,200
|
0.13
|
15
|
47,000
|
0.12
|
Dargice
|
6
|
14,900
|
0.09
|
6
|
23,000
|
0.10
|
Kumukça
|
7
|
17,100
|
0.13
|
5
|
27,000
|
0.14
|
Lakça
|
3
|
4,000
|
0.06
|
3
|
5,000
|
0.06
|
Lezgice
|
g
|
16,400
|
0.07
|
6
|
29,000
|
0.09
|
Tabasaranca
|
2
|
3,200
|
0.09
|
2
|
6,000
|
0.11
|
İnguşya
|
2
|
4,200
|
0.04
|
1
|
5,000
|
0.03
|
Kabardey-
|
||||||
Çerkesçe
|
13
|
22,800
|
0.10
|
2
|
19,000
|
0.06
|
Karaçay-
|
||||||
Balkarca
|
7
|
11,900
|
0.10
|
2
|
15,000
|
0.09
|
Nogayca
|
2
|
2,600
|
0.07
|
2
|
4,000
|
0.08
|
Osetçe
|
10
|
30,500
|
0.07
|
3
|
30,000
|
0.06
|
Çeçenee
|
7
|
17,100
|
0.04
|
9
|
34,000
|
0.06
|
TOPLAM
|
86
|
178,900
|
0.08
|
60
|
271,000
|
0.08
|
Kaynak:Vsesoyuznaya
Knizhnaya Palata.Pechat' SSSR v J 959 godu.table 43; — .Pechat' SSSR v 1970
godu.table.38; Tsentral'noe Statisticheskoe Upravlenie, Itogi vsesoyuznoy
perepisi nase-leniya 1970 goda.vol 4, table 1.
Tablo-4:1957-1960
ve 1965-1972 YILLARI ARASINDA KUZEY KAFKASYA DİLLERİNDE YAYIMLANAN KİTAPLARIN
ORTALAMA TİRAJLARI VE KİŞİ BAŞINA DÜŞEN TİRAJ
Dil
|
Yayımlanan
kitapların ortalama tirajları (yıla göre)
|
Kişi
başına düşen ortalama tiraj
|
||
1957-1960
|
1965-1972
|
1959
|
1970
|
|
Abazaca
|
14,500
|
11,000
|
0.74
|
0.43
|
Abhazca
|
71,250
|
61,000
|
1.09
|
0.73
|
Adığece
|
61,500
|
50,000
|
0.77
|
0.5
|
Avarca
|
158,750
|
157,750(a)
|
0.59
|
0.4
|
Dargice
|
101,500
|
82,600
|
0.64'
|
0.36
|
Kumukça
|
118,000
|
63,700
|
0.87
|
0.34
|
Lakça
|
51,750
|
40,500
|
0.81
|
0.47
|
Lezgice
|
101,250
|
78,100
|
0.45
|
0.24
|
Tabasaranca
|
24,000
|
22.500(b)
|
0.69
|
0.41
|
Tatça
|
1,000
|
4.000(c)
|
n.a.
|
n.a.
|
İnguşça
|
55,000
|
42,600(d)
|
0.52
|
0.27
|
Kabardey-Çerkesçe
|
141,750
|
147,600
|
0.61
|
0.46
|
Karaçay-Balkarca
|
84,750
|
35,100
|
0.68
|
0.2
|
Nogayca
|
18,500
|
17,750(e)
|
0.48
|
0.34
|
Çeçence
|
213,000
|
151,000
|
0.51
|
0.25
|
Osetçe
|
263,750
|
197,100
|
0.64
|
0.40
|
Toplam
Ortalamalar
|
1,480,250
|
1,202,600
|
0.74
|
0.38
|
Kaynak
Vsesoyuznaya
Knizknaya Palata.Pechat' SSSR v 1956 i 1967 godakh (Moskva: İhdatel'stvo
Vse-soyuznoy Knizhnoy Palaty 1958) ;— v 1958 godu (1959); —v 1959 g.(1960); .—
v 1960 g.(1961),table 10 (in ali volumes 1957-1960); —v 1965 godu
(Moskva:Kniga,1966) ;—v 1966g.(1967);—v 1967g.(1968);—v 1968g.(1969);—v 1969
g.( 1970);—v 1970 g.( 1971);—v 1971 g.(1972);— v 1972 g.(1973), table 6 (in ali
volumes 1965-1972).
a-
1970'de alışılmadık bir şekilde, toplam tirajı 357.000 olan kitaplar Avarca
olarak basıldı.Bu yıl dahil edilmediğinde, 1965-1972 yılları arasında Avarca
olarak basılan kitapların bu her yıla göre ortalama tirajı 129.300'dü.
b-
1971'de alışılmadık bir şekilde, toplam tirajı 47.000 olan kitaplar Tabasaranca
olarak basıldı.Bu yıl dahil edilmediğinde, 1965-1972 yılları arasında
Tabasaranca olarak basılan kitapların her yıla göre ortalama tirajı 19.000'di.
c-
1965'te alışılmadık bir şekilde, toplam tirajı 11.000 olan kitaplar Tatça
olarak basıldı.Bu yıl dahil edilmediğinde,1965-1972 yıllan arasında Tatça
olarak basılan kitapların her yıla göre ortalama tirajı 3.000'di. 1959 veya
1970 nüfus sayımlarında yer almadıkları için "Dağ Yahudileri"nin
nüfus başına düşen basım istatistiklerini kimsenin tayin etmesi mümkün
değildir.
d-
1972'de alışılmadık bir şekilde toplam tirajı 208.000 olan kitaplar İnguşça
olarak basıldı.Bu yıl dahil edilmediğinde, 1965-1972 yılları arasında İnguşça
olarak basılan kitapların her yıla göre ortalama tirajı 33.700'dü.
e-
1969'da alışılmadık bir miktarda toplam tirajı 45.000 olan kitaplar Nogayca
olarak basıldı.Bu yıl dahil edilmediğinde, 1965-1972 yıllan arasında Nogayca
olarak basılan kitapların her yıla göre ortalama tirajı 13.900'dü.
TabIo-5:1973'te
KUZEY KAFKASYA DİLLERİNDE VE RUSÇA YAYIMLANAN KİTAPLARIN SAYILARI VE TİRAJLARI
VE BU KİTAPLARIN TOPLAM TİRAJLARI
Kuzey
Kafkasya dillerinde
|
Rusça*
|
|||||
Dil
|
Kitap
|
Her
kitabın
|
Toplam
|
Kitap
|
Her
|
Toplam
|
Sayısı
|
ortalama
|
tiraj
|
Sayısı
|
kitabın
|
tiraj
|
|
tirajı
|
ortalama
|
|||||
tirajı
|
||||||
Abazaca
|
5
|
520
|
2,600
|
t
|
5,000
|
5,000
|
Abhazca
|
13
|
1,040
|
13,520
|
4
|
18,750
|
75,000
|
Adığece
|
13
|
1,000
|
13,000
|
3
|
53,333
|
160,000
|
Çerkesçe**
|
5
|
560
|
2,800
|
1
|
7,000
|
7,000
|
Karaçayca**
|
6
|
1,050
|
6,300
|
3
|
7,000
|
21,000
|
Nogayca
|
3
|
1,170
|
3,500
|
2
|
12,500
|
25,000
|
Osetçe
|
36
|
1,280
|
46,000
|
15
|
20,870
|
313,000
|
Kabardeyce/
|
||||||
Balkarca*
*
|
24
|
1,194
|
28,650
|
22
|
32,190
|
708,200
|
İnguşça
|
1
|
1,000
|
1,000
|
3
|
28,333
|
85,000
|
Çeçence
|
13
|
2,460
|
32,000
|
5
|
27,000
|
135,000
|
Dağıstan
|
23
|
37,300
|
858,000
|
|||
Avarca
|
10
|
4,400
|
44,000
|
|||
Dargice
|
4
|
2,000
|
8,000
|
|||
Kumukça
|
6
|
2,167
|
13,000
|
|||
Lakça
|
8
|
1,875
|
15,000
|
|||
Lezgice
|
7
|
2,570
|
18,000
|
|||
Tabasaranca
|
3
|
1,166
|
3,500
|
|||
Tatça
|
1
|
1,000
|
1,000
|
|||
Toplam
|
157
|
1,604
|
251,870
|
80
|
29,590
|
2,367,200
|
(*)
Bu rakamlar muhtemelen, verilen "etnik gruplar"dan olan yazarlar
tarafından yazılmış eserleri göstermektedir.
(**)
Kabardeyce ve Balkarca eserlerin 1973'teki sayılan birlikte verilmiştir.Bu
sebeple Karaçay-Balkarca ve - Kabardey Çerkesçe eserlerin sayısı tespit
edilemez. Çerkesçe ve Karaçayca eserler burada ayrı olarak verilmiştir.
Kaynak:
Vsesoyuznaya
Knizhnaya Palata, Ezhegodnik Knigi 1973 goda (Moskva: Kniga,1975),
pp.450-505.
Kaynaklar:
*”Abhazya Parlamentosu’nun açıklaması”, Kafkasya Yazıları, sayı 6, İlkbahar 1999.
*Acaristan Özerk Cumhuriyeti, “Batum ve Havalisi Kültür Derneği”, İznik, tarihsiz.
*”Ahıska Türkleri’nin Sürgünüyle İlgili Bir Belge”, Kafkasya Gerçeği, sayı 10, Ekim 1992.
*Ali İhsan Aksamaz “Haydi Türkiye Demokratikleşmeye...” Yeni Kafkasya, Temmuz, 1994.
*Yura G. Argun, Abhazya’da Yaşam ve Kültür, Nart Yayıncılık, İstanbul , 1990.
*İsmail Avcı Bucaklişi, “...Hasan Helimişi”, Kafkasya Yazıları, sayı 7, Sonbahar, 1999.
*İsmail Avcı Bucaklişi, “Lazuri Nena/ Laz dili”, Mjora, sayı 1, Kış 2000.
*Hüseyin Demirel, “Kafkasya’da Neler Oluyor?”, Bir Adım, sayı 1, Haziran, 1999.
*Aydın O. Erkan , Tarih Boyunca Kafkasya ,Çiviyazıları, İstanbul,1999.
*Hayri Ersoy, “Abazalar (Abhazlar) Üzerine Tarihçe”, Kafkasya Yazıları, sayı 1, İlkbahar , 1997.
*Dr. Vasfi Güsar, Cevdet Hapi, Rahmi Tuna, İzzet Aydemir, Orhan Alparslan, Yaşar Bağ, Kafkasya Üzerine Beş Konferans, Kültür Derneği, İstanbul, 1977.
*B. George Hewitt, “Çeçenler ve Komşuları”, Birikim, sayı 78, Ekim, 1995.
*B. George Hewitt, “Güney Kafkasya ve Megrel-Lazların Kültürel Hakları”, Birikim, sayı 85, Mayıs, 1996.
*B. George Hewitt, “Diller Dağı: Kafkasya”, Tarih ve Toplum, sayı 189, Eylül, 1999.
*N. S. Kruşçev, Kongre Gizli Raporu, Pencere Yayınları, İstanbul, 1991.
*J. Stalin, Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Sol Yayınları, Ankara, 1994.
*M. Agtzidis, “The Persecution of Pontic Greeks in the Soviet Union”, Journal of Refugee Studies, Vol. 4, no:4, 1991.
*Ronald Wixman, Language Aspects of Ethnic Patterns/ Processes in the North Caucasus, The University of Chicago, İllionis, 1980.
*Ronald Wixman, The Peoples of the USSR, Michigan, 1984.
Sovyetler Birliği döneminde Kafkasya
Halkları
(1926, 1959,
1970 Nüfus sayımları)*
1926 1959
1970
Megreller**
242.990a
-
-
Acarlar***
71.426
-
-
Svanlar
13.218
-
-
Batslar
(Tuşlar) 7b
-
-
Abhazlar
56.957
65.430 83.240
Abazalar
13.825
19.591 25.448
Çirkasyenc
205.195 313.704 419.568
Adığeler
79.631 99.855
Çerkesler
65.270
30.453 39.785
Kabardeyler
139.925 203.620 279.928
Karaçaylar
55.123 81.403
112.741
Balkarlar
33.307
42.408 59.501
Osetler 272.272
412.592 488.039
İnguşlar
74.097 105.980
157.605
Çeçenler
318.522 418.756 612.674
Avaro-Andi-Didod
197.392 270.394 396.297
Avarlar
158.769 270.394 396.297
Andiler 7.840
-
-
Ahvahlar
3.683
-
-
Bulgulalar
3.054
-
-
Botlihler
3.354
-
-
Çamalalar
3.438
-
-
Godoberiler
1.425
-
-
Karatalar
5.305
-
-
Tindiler
3.812
-
-
Didolar
3.276
-
-
Bezhetalar
1.448
-
-
Hunzallar
106
-
-
Hvarşiler
1.019
-
-
Arçiler
863
-
-
Laklar
40.380
63.529 85.822
Dargiler
108.963 158.149 230.932
Kaytaklar
14.430
- -
Kubaçiler
2.371 -
-
Lezgiler
134.529e 223.129 328.829
Ağullar
7.653
6.709f 8.831
Rutullar
10.495 6.732g
12.071
Tsahurlar
19.085 7.321h
11.103
Kumuklar
94.549 134.967 188.792
Nogaylar
36.274
38.583
51.784
Tabasaranlar
31.983
34.700 55.188
Şahdag
Halkları 913i
-
-
Buduhlar
1j
-
-
Dzhekler
607k -
-
Hinaluglar
105l
-
-
Tatlar 28.705m
11.463n 17.109
Yahudi
Tatlar
25.974 25.225o
n.a.p
Udiler
2.455
3.678 5.919
Kaynaklar:
- USSR,
Tsentral’noe Statisticheskoe Upravlenie, Itogi vsesoyuznoy perepisi naseleniya
1970 goda (Moskva: “Statistika”, 1973), vol. 4, Natsinol, nyy sostav naseleniya
SSSR, table 1.
- USSR,
Tsentral’noe Statisticheskoe Upravlenie, Itogi vsesoyuznoy perepisi naseleniya
1959 goda (Moskva: Gosstatizdat 1962), SSSR: Svodnyy tom, table 53.
- USSR,
Tsentral’noe Statisticheskoe Upravlenie, Vsesoyuznaya perepis’ naselniya 1926
goda (Moskva: Izdanie Tsentralnogo Statistichesko Upravleniya, 1929), vol.17,
SSSR: Svonyy tom. Tables 6 and 9.
Notlar:
(*) Ronald
Wixman, Language Aspects of Ethnic Patterns/ processes in the North Caucasus,
University of Chicago, Ilinois, USA, 1980.
(**) Lazlarla
çok yakından akraba olan Megreller, Güney Kafkasya’nın Otokton halkı olmasına
rağmen, yazar tarafından örnekleme bakımından bu grupta değerlendirilmiştir.
Aynı durum Svanlar için de geçerlidir. Ancak yazar, bu durumu çalışmasında
belirtmiştir. (ç.n.)
Megrellerin
Abhazya Özerk Cumhuriyeti’ndeki nüfusları ise, 1926’da 40.989 ve 1991’de
155.000 idi. (Kaynak: Kafkasya Yazıları, sayı 1, s.37, İlkbahar 1997)
(***) Ronald
Wixman, The Peoples of the USSR, Michagen, 1984.
a İlaveten milliyetlerini Megrel olarak belirtmeyen, ancak
anadillerini Megrelce olarak deklare eden yaklaşık 40 bin kişi
bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendilerini “Gürcü” milliyetinden deklare
eden Megrelce konuşan Megreller idi. (Daha sonraki nüfus sayımlarında,
1926’daki 242.990 kişi de, nüfus kayıtlarına yönetim tarafından “Gürcü” olarak
geçirildi.ç.n.)
b İlaveten milliyetlerini Bats olarak belirtmeyen, ancak anadillerini Batsça
olarak deklare eden 2459 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendilerini
“Gürcü” olarak deklare eden, Bastça konuşan Bastlardı.
c 1926’da Çerkesler (Circassians), yalnızca iki gruba bölündü (yönetim
tarafından ç.n.): Çerkesler ve Kabardeyler. Halbuki 1959 ve 1970’te üç gruba
bölündüler (yönetim tarafından, ç.n.): Adığeler, Çerkesler ve Kabardeyler. Kabardino-Balkarya
teritoryasındaki Çerkesler (Circassians) bütün nüfus sayımı periyodlarında
Kabardey olarak adlandırılmıştır (yönetim tarafından, ç.n.); Karaçay-Çerkes
teritoryasındaki Çerkesler, 1926’da ayrı Çerkes ve Kabardey gruplarına bölündü
(yönetim tarafından, ç.n.) Bununla birlikte, 1959 ve 1970’te hepsi Çerkes
olarak klasifiye edildi. Batı Çerkesleri 1926’da Çerkes olarak ve 1959 ve
1970’te Adığe olarak listelere geçirildi.
d 1926’da çeşitli Avaro-Andi-Dido hakları ayrı ayrı listelere geçirildi. 1959
ve 1970’te hepsi Avar olarak klasife edildi.
e İlaveten milliyetlerini Lezgi olarak belirtmeyen, ancak anadillerini
Lezgice olarak açıklayan yaklaşık 33 bin kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen,
kendilerini Azeri (Türk) milliyetinden açıklayan, Lezgice konuşan Lezgiler’di.
1959’da kendilerini tekrar Lezgi olarak adlandırmaları, 1926 ve 1959 yılları
arasındaki Lezgi nüfusundaki yüksek artışın nedenini açıklayacaktır.
f İlaveten milliyetlerini Agul olarak belirtmeyen, ancak anadillerini Agulca
olarak açıklayan yaklaşık 400 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen,
kendilerini Lezgi milliyetinden deklare eden, Agulca konuşan Agullar’dı.
g İlaveten milliyetlerini Rutul olarak belirtmeyen, ancak anadillerini
Rutulca olarak deklare eden yaklaşık 550 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen,
kendilerini Lezgi veya Azeri milliyetinden deklare eden Rutulca konuşan
Rutullar’dı.
h İlaveten milliyetlerini Tsahur olarak belirtmeyen, ancak anadillerini
Tsahurca olarak deklare eden yaklaşık 1400 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen,
kendilerini Azeri milliyetinden deklare eden Tsahurca konuşan Tsahurlar’dı.
i İlaveten milliyetini Buduh, Dzhek veya Hinalug olarak belirtmeyen, ancak
anadillerini Buduhça, Dzhekçe veya Hinalugça olarak deklare eden yaklaşık 7.900
kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendi halklarının dillerini konuşan,
ancak kendilerini Azeri milliyetinden deklare eden Şahdag halklarıydı.
j İlaveten milliyetlerini Buduh olarak belirtmeyen, ancak anadillerini
Buduhça olarak deklare eden yaklaşık 1994 kişi bulunmaktaydı. Bunlar
muhtemelen, kendilerini Azeri milliyetinden deklare eden Buduhça konuşan
Buduhlar’dı.
k İlaveten milliyetlerini Dzhek olarak belirtmeyen ancak anadillerini Dzhekçe
olarak deklare eden yaklaşık 3743 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendilerini
Azeri milliyetinden deklare eden Dzhekçe konuşan Dzhekler’di.
l İlaveten milliyetlerini Hinalug olarak belirtmeyen, ancak anadillerini
Hinalugça olarak deklare eden yaklaşık 1435 kişi bulunmaktaydı. Bunlar
muhtemelen, kendilerini Azeri milliyetinden deklare eden Hinalugça konuşan
Hinaluglar’dı.
m İlaveten milliyetlerini Tat veya Dağ Yahudisi (bunlar için anadil
Tatça’dır) olarak belirtmeyen ancak anadillerini Tatça olarak deklare eden
yaklaşık 31.400 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendilerini Azeri veya
Ermeni milliyetinden deklare eden Tatça konuşan Tatlar’dı.
n İlaveten milliyetlerini Tat veya Dağ Yahudisi (bunlar için anadil
Tatça’dır) olarak belirtmeyen ancak anadillerini Tatça olarak deklare eden
yaklaşık 9.600 kişi bulunmaktaydı. Bunlar muhtemelen, kendilerini Azeri veya
Ermeni milliyetinden deklare eden Tatça konuşan Tatlar’dı.
o 1959’daki nüfus sayımlarında Dağ Yahudileri, genel “Yahudiler” (Jews /
Evrei) klasifikasyonunda listelere geçirildi. 1959 nüfus sayımlarında listelere
geçirilen Yahudiler’in 25.225’inin anadillerinin Tatça olduğu gözönünde
bulunduruldu. İlaveten, diğer diller (Azerice veya Rusça), anadilleri olarak
göz önünde bulundurulan büyücek bir Dağ Yahudisi grubu muhtemelen
bulunmaktaydı; ancak bu durum tespit edilememektedir.
p 1970’te Sovyetler Birliği’ndeki Dağ Yahudileri’nin sayısını saptamak için
bir yol bulunmamaktadır.
Yazan: Ali İhsan Aksamaz, Yeni Türkiye,
Sayı 74 – IV, Temmuz- Aralık 2015
http://www.yeniturkiye.com/display.asp?c=0741
aksamaz@gmail.com
https://www.demokrathaber.org/yasam/kafkasya-abhazlar-gurculer-lazlar-h2141.html
https://kutuphane.tbmm.gov.tr/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=ccl=an%3A501986&sort_by=relevance_dsc&limit=au:Aksamaz,%20Ali%20%C4%B0hsan
https://www.demokrathaber.org/yasam/kafkasya-abhazlar-gurculer-lazlar-h2141.html
https://kutuphane.tbmm.gov.tr/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=ccl=an%3A501986&sort_by=relevance_dsc&limit=au:Aksamaz,%20Ali%20%C4%B0hsan
