“Annelerin
ninnilerinden spikerin
okuduğu habere kadar…”
(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Abdullah Onay. Abdullah
Onay, Birikim Dergisi’nin
emektarlarından. Abdullah Onay; insan ve hayvan hakları ile ilgileniyor. Bu insanî
çalışmalara canla- başla destek oluyor; makaleler yazıyor, anketler yapıyor,
röportajlar veriyor. İnternette bu tema ile ilgili bir de bloğu var. Bugünkü
konumuz; Dünya ve Türkiye’de hayvan hakları. Ali İhsan Aksamaz.17 VI 2019)
+
Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım,
lütfen! Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda, nerelerde okudunuz? Hangi
mesleğe sahipsiniz? Nerede yaşıyorsunuz? Hangi yayımlanmış çalışma ve
kitaplarınız var?
Abdullah Onay: 1961 yılında İstanbul Fener’de doğdum, ilk
ve ortaokulu orada okudum. Çocukluğumda semtin çok kültürlü yapısı az da olsa
devam ediyordu. Sonrasında Fatih, ardından Bahçelievler’de yaşadık. İlk ve
ortaokulu Fener-Fatih’te okudum, sonra Pertevniyal Lisesi, İzzet Ünver Lisesi
ve İletişim Fakültesi. 18 yıldır Heybeliada’da yaşıyorum. Editörlük yaptım
hayatımın büyük bir bölümünde. Yayınlanmış yazılarım var, ama yayınlanmış bir
kitabım yok.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye’de İnsanlar, haklarından
haberdar değiller ve o haklarını savunmak için de fazlaca çaba göstermiyorlar.
Böyle olunca da, Türkiye’de bir kişi, hayvan haklarına dair birkaç söz edince,
sözleri saçma bulunuyor! Fakat biliyoruz ki; insan, hakkı ile ve bu haklarını
savunmakla insandır. Aynı şekilde hayvanların haklarını bilmek ve onların bu
haklarını canla- başla savunmaktır insanlık. Ben böyle öyle biliyorum. Ve de
böyle de söyleyebilirim. Önce size soracağım: Vicdanlı bir kimse, hayvan hakkı,
hayvanların hakları deyince, bu ne anlama geliyor? Biz bu sözlerden ne
anlamalıyız?!
Abdullah Onay: İnsan hakları bir süreç içerisinde
gerçekleşiyor ve o süreç devam ediyor, ama genellikle haklar için mücadeleden
ziyade, bunun birileri tarafından “ihsan” edilmesini beklemeye dayalı bir
kültürümüz var; ya da bu böyle kodlanıyor. Hayvan haklarının saçma bulunması
ise başlarda hep böyle olur. Kadın hareketi de ilk ortaya çıktığında “saçma”
bulunmuştu. Egemen zihniyet dünyası, konformizmini bozacak her yeniliğe tepki
gösterir, saçma bulur, alay eder. Nitekim sen de yıllarını bir kimliğin, bir kültürün,
bir dilin yok olup gitmemesi için mücadele ile geçirdin, ilk zamanlarda buna
benzer tepkilerle karşılaşmışsındır.
Haklar mücadelesi genellikle çıkarlar üzerinden
yapılıyor. Hayvanlar, insan karşısında çıkarlarını koruyamıyor, haliyle
haklarını insanların savunması gerekiyor. Bu mücadele de dediğin gibi
“insanlık” çerçevesinde tanımlanabilir, ama o “insanlık”ı yeniden tanımlayarak.
Hayvan hakkı deyince en kısası insan dışı canlık varlıkların yaşam haklarını
anlamak gerekiyor. İnsan gibi yeryüzündeki tüm bu canlılar da yaşamlarını
özgürce sürdürebilmeli. Zulüm görmemeli, köleleştirilmemeli ve öldürülmemeli.
Ali İhsan Aksamaz: Ben küçük bir çocuk iken, birisi bana
hayvan deyince, bunun; kedi, köpek, tavuk, horoz veya kuş olduğunu
zannediyordum. İstanbul kent yaşamında, bu birkaç hayvandan başkasını
bilmiyordum. Koyun ve koçtan da haberim vardı, fakat kedi, köpek ve kuş gibi
değillerdi aklımda. Zaman geçti. Ben de anladım ki, kedi, köpek, kuş, tavuk, horoz, koyun ve
koçtan başka hayvanlar da varmış kent yaşamında: At, eşek, katır. Yazlık sinema
filmlerinden diğer hayvanların varlığından da haberdar oldum: Arslan, kaplan,
kurt. Sonra da duydum ki, bazı hayvanlar evcil, bazıları da vahşî imiş! Bugün
60 yaşımdayım. Anlıyorum ki, hiçbir hayvan ne evcil ne vahşî. İnsanlar,
hayvanların doğal çevre ve yaşamına zarar vermişler. Bunun için de hem insanlar
hem de hayvanlar zarar gördüler bu yaşamdan. İnsanların gözü aç! Neden?! Neler
söylemek istiyorsunuz insanlığın bu kötü haline ilişkin?
Abdullah Onay: Söylediğin gibi, kent hayatında
“evcilleştirilmiş” az sayıda hayvan görebiliyoruz; modern kentleşme dediğimiz
süreç, hayvansızlaştırma anlamına geliyor. Köleleştirilerek var oluyorlar
ancak. Tarih, denildiği üzere, “sınıf mücadeleri tarihi”, çıkarlar üzerinden
verilen bir çatışmaya dayanıyor. Ama bir başka açıdan bakarsak, hayvanların
sömürüsüne dayanan bir “uygarlık” içerisinde yaşıyoruz. İnsanın geldiği bu
noktada hayvanların emeği çok fazla ve hâlâ bu yoğun sömürüye dayanıyor sistem.
İnsan sömürüsüne son vermeye yönelik mücadeleler, kısmen başarılı oldu, ama
başka bir dünya yaratma mücadelesi hayal kırıklığı ile sonuçlandı. Kapitalist
sistemin yarattığı insan, rekabet ve açgözlülük güdüleriyle yaşıyor artık. Yeni
bir mücadele, bu güdüleri ortadan kaldırmaya yönelik yola çıkacaksa, hayvan
haklarını savunmamız bize çok şey öğretecek.
Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de yavaş- yavaş hayvanların
haklarına ilişkin mücadele tarihinden konuşalım! Avrupa’da hayvan haklarına
ilişkin mücadele tarihi hangi seyirde idi?
Avrupa’da bu mücadele tarihi ne
kadar eski? Bu mücadelelerin önder isimleri kimler?
Abdullah Onay: Avrupa’da 17. yüzyıla kadar geriye giden
“merhamet” hareketleri var. Özellikle Britanya’yı saymak gerekiyor başta.
Önceleri bazı türlere yönelik başlıyor, atlar vs. gibi. 19. yüzyılda,
dernekleşmeler yaygınlaşıyor. ABD’de de epey örnek var. Bu ilk dönem
düşünceleri ve örgütlenmeleri, hayvanlara “iyi” davranmaya, eziyet etmemeye
dayalı. Bunun için hukuk mücadelesi veriliyor ve o dönem için çok kıymetli yasal
düzenlemeler yapılıyor.
Modernleşme dönemine Descartes’ın damgasını vurduğu
“hayvanlar hissedemezler” düşüncesine karşı fikirler gelişiyor. Jeremy
Bentham’ın 18. yüzyıl sonlarında, “Sormamız gereken soru, ‘akıl
yürütebiliyorlar mı ya da ‘konuşabiliyorlar mı’ değil , ‘acı çekiyorlar mı’
olmalıdır” karşı çıkışı önemli bir dönüm noktası. Bütüncül bir hayvan hakları
düşüncesi için ise 20. yüzyılı beklemek gerekiyor. Bu dönemde, en başta
türcülük kavramını kullanan, Richard Ryder, Peter Singer, Tom Regan, Gary
Francione gibi çok sayıda düşünür, hayvan hakları teorisini geliştirme çabası
gösteriyorlar.
Ali İhsan Aksamaz: Osmanlı Ülkesi’nde/ Türkiye’de hayvan
haklarına ilişkin mücadele tarihi ne kadar eski? Bizim de bu alanda önder
insanlarımız var mı?
Abdullah Onay: Osmanlı’da hayvanlara merhametli
davranmayı düzenleyen dine dayalı bir kültür var. Mesela Batılı seyyahların
anılarında dikkatlerini çeken bir özellik bu. Yine tasavvuf düşüncesinde
hayvanları, koruyan, kollayan, çok sayıda mutasavvıf var. Bunları rahmetli
İsmet Sungurbey’in Hayvan Hakları adlı hacimli kitabında ayrıntılı olarak
bulmamız mümkün. Modernleşme ile birlikte bunun kaybolmaya başladığını ama
merhameti telkin eden çeşitli derneklerin kurulduğunu görmek mümkün. Ama
bunların içinde sokak hayvanlarını öldüren “uyutan”lar da var, “merhamet”
duygusuyla… Hayvan hakları için hukuk mücadelesini sürdüren İsmet Sungurbey’i,
anmak lazım. Bir ara medyanın “panter Emel” lakabıyla tanınan Emel Yıldız’ı da
saymak gerekir. Burada sayamayacağımız kadar çok sayıda insan var bu mücadele
tarihinde.
Ali İhsan Aksamaz: Yaşlılarımız Hayırsız Ada
trajedisinden bizlere bahsediyorlardı. Ne idi bu trajedi? Lütfen bu trajediden
de bahsedin bizlere!
Abdullah Onay: Modernleşen İstanbul’da sokak köpekleri
sorun olmaya başlar. Geleneksel mahallelerin değiştiği gibi, düşünceler de
değişir. Osmanlı modernleşmecileri Batılı olmak için sokak köpeklerinden
kurtulmak gerektiğini de ileri sürerler, örneğin Abdullah Cevdet bu konuda bir
risale yayınlar. Steril bir kent talebi, modernleşmeci İttihat ve Terakki
iktidarında gerçekleşir. Daha önce de birkaç kez denenen sokak köpeklerinden
kurtulma girişimleri, kentte çıkan yangını buna bağlayan halk tepkisi vb. geri
adımlar atılmasına yol açar. Ama 1910 yılında Şehremaneti (belediye başkanı)
Suphi Bey’in organizasyonuyla 60-80 bin köpek toplanıp mavnalarla Hayırsız
Ada’ya atılır. Açlık ve susuzluktan ölmeleri günler sürer. Bu sonrasında
yaşanacak etnik temizliklerin bir provası gibidir sanki. (1)
Ali İhsan Aksamaz: Gerek İstanbul’da ve gerekse de diğer
bazı kentlerde, bazı belediyeler çoğunlukla da köpekler için barınaklara sahip.
Bu barınaklar yeterli mi? Bu konuya ilişkin ne düşünüyorsunuz? Neler
söyleyebilirsiniz?!
Abdullah Onay: Barınaklar sokak ortasında öldürülen,
zehirlenen kedi, köpeklerin hayatta kalabilecekleri bir yer, sığınak
olabileceği beklentisiyle hayvanseverlere kabul ettirildi. Adeta ölümü
gösterip, sıtmaya razı olmak gibi. Ama ilk açılan barınaktan itibaren,
onbinlerce köpeğin öldürüldüğü toplama kampları olup çıktı. Sürekli yok edilen
köpekler, kısa süre içerisinde sokaklarda yerini alıyordu. Ama hiçbir zaman
bunun nedenleri üzerine kafa yorulmadı. Üretme çiftlikleri, pet shoplar bu
“eşya”ları üretiyor, tüketici alıp, kullandıktan sonra, sokağa, barınaklara
terk ediyordu. Bu terk edilme oranı bir ara o kadar yüksekti ki, şu anda da çok
çok azaldığını zannetmiyorum. Bu döngü sürüyor. Üretene, terk edene hiçbir
yaptırım yok. Bedelini yüzyıldır köpekler ödüyor. Pek de uzak olmayan bir
tarihte belediyeler, 25 kuruşa çoluk çocuğa kedi-köpek öldürterek
toplattırıyorlardı.
Ali İhsan Aksamaz: Önceden Gülhane Parkı’nın içinde
Hayvanat Parkı var idi. Ben iyice bilmiyorum, ancak bazı belediyeler yine de
hayvanat parklarına sahip. Türkiye’de bazı özel hayvanat parkları da var. Bu hayvanat parkları için de bir şeyler
söyleyin! Bunlar, faydalı mı çocuklar için?
Abdullah Onay: Hayvanat bahçelerinin çıkışı Avrupa’da
insanın doğa üzerindeki egemenliğinin nişanesi. Yağmalanan Afrika, Asya gibi
kıtaların yaban hayatı da aynı şekilde yağmalanarak sergileniyor. Bir dönem
siyah çocuklarında bu tür yerlerde sergilendiğini hatırlatırım. Burak
Özgüner’in Meclis Komisyonunda verdiği bilgiye göre, 36 ruhsatlı hayvanat bahçesinde en az 16.000 yaban hayvanı tutsak.
Batı’da doğal ortama benzetilmeye çalışılanlar da dahil olmak üzere, hayvanat
bahçeleri esir kampları. Hayvanları doğal ortamlarından, yaban hayattan
koparıp, bir yere kapatmanın hiçbir hafifletici sebebi olamaz. Gülhane
Parkı’ndaki bahsettiğin yer de çocukluğumdan hatırladığım kadarıyla korkunç bir
yerdi. Kafesteki zavallı bir aslan, hemen girişte daracık bir alanda duran
deve…
Ali İhsan Aksamaz: Sirkler ve sirk hayvanlarına ilişkine
neler düşünüyorsunuz? Bu tür şovlar insanî mi?
Abdullah Onay: Değil tabii ki, bütün o şovların altında
neler yattığı yakın zamanlarda ortaya çıktı. “Eğitim” adı verilen bin bir
eziyetle, o “eğlence” olarak görülen hareketler hayvanlara yaptırılıyor.
Kapanma haberleri artıyor, umarız kısa zamanda tümü kapanır, bir insanlık ayıbı
dönemi de sona ermiş olur.
Ali İhsan Aksamaz: Bazı hayvanlar, çoğunlukla da fareler
deneylerde kullanılıyor. Öyle biliyorum. SSCB zamanında, Stalin’in bir deney
kampı vardı. Bu kamp, Sokhum Kenti’nde
idi ve de maymunlar askerî amaçlarla kullanılıyordu. Hayvanların dili yok. Bu
tür vandal işleri bitirmek için insanlık neler yapmalı?
Abdullah Onay: Deney konusu büyük bir felaket,
yapılanları anlatmak bile insanın yüreğini dağlıyor. Bütün teknolojik
gelişmelere rağmen, hâlâ her yıl milyonlarca hayvan deney adı verilen
işkencelerden geçiyor. Bu konuda mücadele veren Yağmur Özgür Güven’in dediği
gibi, “ölmelerine bile izin verilmiyor”(2) Halen de ABD ve diğer ülkelerde
ordular, hayvanları denek olarak kullanıyorlar.
Ali İhsan Aksamaz: Gazetelerden okuyoruz ve televizyondan
duyuyoruz, bazı zavallı hayvanlara öyle veya böyle zarar veriyorlar. Bu tür
psikopat ve zalimane işlerin önüne geçmek için insanlık neler yapmalı hem
Türkiye’de hem de dünyanın diğer ülkelerinde? Bu tür suçlar için yasal cezalar
yeterli mi? Bu tür suçlar, ceza ile sonlanır mı?
Abdullah Onay: En önemlisi, yüzyıllardır süregelen
ideoloji ile mücadele etmemiz gerekiyor. Hayvanlar üzerindeki egemenliği
sorgulamak gerekiyor öncelikle. Her yıl milyarlarca hayvanı mezbahalarda, deney
laboratuvarlarında, avlarda öldürüp, sokaklardaki hayvanlara şiddet
uygulanmamasını beklemek pek gerçekçi değil. Bununla yüzleşmeyi sürdürmemiz
gerekiyor. Sonra yasaları değiştirmek ve uygulamak gerekiyor, ama okullarda
bunun müfredata girmesi de şart. Yani çok yönlü bir mücadele.
Ali İhsan Aksamaz: İnsan para ile satılır mı? Hayvan para
ile satılır mı? Hayvanların bu acısı ne zaman va nasıl bitecek?!
Abdullah Onay: Satılmayacakları, yani mal muamelesi
görmeyecekleri, bir kişi olarak haklarına kavuşacakları zaman. Sorundaki “para”
vurgusu önemli, yani hayvanları bir meta/mal olarak görmeyi değiştirmek
gerekiyor. Bu ideolojiyi, yasalarda, eğitimde, sokakta, velhasıl, şairin dediği
gibi, “Annelerin ninnilerinden spikerin okuduğu habere kadar, yürekte, kitapta ve sokakta” yenebilmeliyiz…
Ali İhsan Aksamaz: Öyle görülüyor ki, çoğunlukla büyük
kentlerde, günümüzde hayvan sevgisi fazla ve sürekli de artıyor bu sevgi! Ancak
bazı hayvan severler, diğer hayvanları da değil de, yalnızca kendi hayvanlarını
seviyorlar. Bu nasıl bir ruh halidir?!
Abdullah Onay: Bunu da “sahip olma” ile açıklayabiliriz
belki, kendi malına sahip çıkıyor. Hayvanseverlik yayılıyor, ama epey problemli
tarafları var. Bunları belki ileride ayrıntılı konuşuruz.
Ali İhsan Aksamaz: Bu söyleşi için size çok teşekkür
ediyorum. Sizin söyleyeceğiniz başka sözünüz varsa, lütfen belirtin!
Abdullah Onay: Ben teşekkür ederim, soruların ve söyleşin
için. Farklı mağduriyetlerden gelenlerin, hayvanlar için daha kolay empati
geliştirebileceklerini düşünüyorum. İnsan-hayvan ilişkisi bilinen tarih boyunca
değişerek geldi. Bütün bu tarihi bilgiyi süzerek, geliştirilebilecek bilinç ile
büyük bir dönüşümün yaşanacağı evrenin eşiğindeyiz sanki. Bu sadece
insan-hayvan ilişkilerini değil, tüm toplumsal tahayyülleri de değiştirecek.
Görür müyüz bilemem, ama görebilecek olanlar için ne büyük saadet olacağını
tahmin edebiliriz. Hani, hatırlarsın belki, o bütün ırk ayrımcılığı dönemini
görmüş geçirmiş 106 yaşındaki siyah kadın Virginia McLaurin, Beyaz Saray’da
Obama ile dans etmişti ya, onun çok çok daha fazlası…
* Daha ayrıntılı bilgi için bkz.:
Abdullah Onayik Ğarğalaps:
“Nanapeşi nanişen sp̆ik̆erişi ambarişa…”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkini ren Abdullah Onayi.
Abdullah Onayi ren Birikimi coxoni jurnalişi emektarepeşen arteri. Abdullah
Onayik iboders k̆oçinuri do skindinuri hak̆apeten. Emk̆ata k̆oçinuri dulyapes
şurdoguriten numxvacups emuk; mak̆alepe ç̆arups, ank̆et̆epe ikips, int̆erviupe
meçaps. Aya tematen ar blogiti kuğun int̆ernet̆is emus. Andğaneri tema çkini
ren skindinapeşi hak̆epe Turkiye do dunyas. Ali İhsan Aksamazi.17 VI 2019)
+
Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografini tkvanişen bğarğalat,
mu iqven! So do mundes yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes, sopes igurit? Mu mesleği
giğunan? So skidurt? Namu gamiçkvineri noçalişepe do ketabepe giğunan?
Abdullah Onayi: Abdullah Onayi: Ma yepçkindi, dovibadi
noğa İst̆anbolişi raioni Feneris,1961 ʒ̆anas. Fenerişi geç̆k̆apuroni do
oşkenoni nʒ̆opulapes doviguri, dovik̆itxi ma.
Fenerişi dido k̆ult̆uroni xaliti kobžiri ma beroba çkimis. Mʒika
rt̆u nati, dido k̆ult̆uronoba skidut̆u
emindroneri Feneris. K̆ult̆uronobak ç̆it̆a- ç̆it̆a oskidus naqonupt̆u beroba
çkimişi Feneris. Uk̆açxe çkin
dovibargit noğa Fatihişa. Uk̆açxeti çkin pskidit noğa Bahçelievleris. Noğa
Fatih- Fenerişi geç̆k̆apuroni do oşkenoni nʒ̆opulapeş k̆ule, ma doviguri,
dovik̆itxi Pertevniyalişi Lises, İzzet Unverişi Lises do İletişimişi
Fak̆ult̆et̆is. (18) vit̆o ovro ʒ̆anaşen doniti Heybeliadas pskidur ma.
Didopeten edit̆ori vort̆i skidala çkimiş morgvalis. Gamiçkvineri mak̆alepe
komiğun, mara gamiçkvineri ketabi va miğun.
Ali İhsan Aksamazi: K̆oçepes hak̆k̆epe mutepeşişen ambari
va uğunan do eya hak̆epe mutepeşi oçvalu şeniti didopeten va içalişepan
Turkiyes. Eşo iqvaşiti, Ar k̆oçik skindinapeşi hak̆eşen ar- jur nena tkvaşi,
notkvame muşi absurt̆uri işinen. Mara çkin miçkinan, k̆oçi hak̆k̆i muşiten,
hak̆k̆i muşi oçvaluten k̆oçi ren. Xolo skindinapeşi hak̆epe oçkinuten do
entepeşi aya hak̆epe şurdoguriten oçvaluten k̆oçi k̆oçi iqven. Ma eşo miçkin.
Edo aşo matkven. İpti gk̆itxaminonan ma:
Vicdanoni armitxanik skindinuri hak̆k̆i, skindinapeşi hak̆epe tkvaşi, aya mu
tkvala ren? Aya tkvalaşen mu oxoʒ̆onuşi voret çkin?
Abdullah Onayi: Abdullah Onayi: K̆oçinuri Hak̆epe irden
ç̆it̆a- ç̆it̆a oraşi doloxe. Edo eya p̆rosesik orduşa naqonups. Mara hak̆epe
çkini şeni oboduşi k̆ult̆uri va miğunan, emuşeniti aya hak̆epe çkini majura
mitxanepek momçan yado didopeten mepşvent çkin; varnati aşo oxoiʒ̆onen.
Skindinapeşi hak̆epeti ʒ̆oxleşen çaçkveri ižiren. Aya dulyape ipti eşo ren, eşo
iqven. Oxorcaluri oxonk̆ana ipti yeçkinduşi, “çaçkveri” ižirineret̆u. Hukumran-
mencelis kuğun k̆onformizmi. K̆arta ağanobak k̆onformizmişi menceli ok̆oxups.
Emuşeniti k̆arta hukumran- mencelik k̆arta ağanoba duşmani şinaps, udodginu
reak̆sioni meçaps, çaçkveri žirops, geiž3inups. Mtini giʒ̆va, siti ar minoba,
ar k̆ult̆uri, ar nenaşi oskedinu şeni şuri do guriten içalişi; aya miçkin. Edo siti emk̆ata reak̆sinope mekçes
namtinepek.
Hak̆epeşi ok̆vak̆idinu didopeten menfaat̆i şeni ixvenen.
Mara skindinapes menfaat̆i mutepeşi va açvenan k̆oçepeşen. Emuşeniti skindinapeşi hak̆epe k̆oçepe
oçvaluşi renan. Siti mskvaşa miʒ̆umer, skindinapeşi hak̆epeti, “k̆oçinuri
hak̆epeşi” doloxe şinaxeri ren. Mara aya k̆oçinoba mu ren! eya k̆oçinoba
dudişen oxoʒ̆onu- oxoʒ̆onapu domaç̆irnan. Skindinapeşi hak̆epe itkvinaşi,
irişen mk̆ulo, mteli şuronepeşi hak̆epe oxoʒ̆onuşi voret çkin. Muç̆oti k̆oçi,
majura mteli şuronepeti dudmoşletineri oskiduşi renan aya kianas. Zulumiten
oskiduşi va renan. Entepeti kyoloba do oğurinuşen mendra oskidinuşi renan. Aya
ren entepeşi buncinaluri hak̆i. Entepesti k̆oçinuri hak̆i kuğunan, entepesti
şuri kuğunan do emuşeni.
Ali İhsan Aksamazi: Ma ç̆iç̆it̆a bere vort̆işi,
armitxanik skindina tkuşi; k̆at̆u, coğori, kotume, mamuli varna k̆vinçi ren aya
domaʒ̆onet̆u ma. Aya ar- jur skindinaşen
çkva skindina va miçkit̆u ma noğa
İst̆anbolişi skidalas. Mçxuri do boçişenti ambari komiğut̆u, mara k̆at̆u,
coğori do k̆vinçi steri va rt̆es nosi çkimis. Ora kogalaxtu. Mati oxomaʒ̆onuki,
k̆at̆u, coğori, k̆vinçi, mçxuri, boçişen çkva skindinapeti t̆erenan noğaşi
skidalas: ʒxeni, girini do cori. Monç̆inoraşi sinemapeşi filimepeşen majura
skindinapeşi renobaşenti ambari maqu: Lomi, qilo, mgeri. Ok̆açxeti vogniki,
namtini skindinape oxoruli do namtinepeti mt̆k̆uri renan! Andğaneri ndğas (60)
sume neçi ʒ̆aneri vore. Edo oxomaʒ̆onuki, çkar skindina varti oxoruli varti
mt̆k̆uri ren! K̆oçepek skindinapeşi buncinaluri gomorgva do skidalas zarari
komeçerenan. Emuşeniti hemi k̆oçepe hemiti skindinapek zarari kožires aya
skidalaşen. K̆oçepe tolužğe renan! Muşeni?! Muepe otkvalu ginonan k̆oçinobaşi
aya p̆at̆i xali şeni?
Abdullah
Onayi: Siti tkumer, “oxomç̆k̆ineri” skindinape dido va ren noğaşi skidalas.
Entepe mʒika renan noğaşi skidalas. Modernuli noğa ren uskindineli; eşo oxoiʒ̆onen
aya p̆rosesi. Skindinapek oxomç̆k̆ineri kyolepe iqvanşi noğaşi skidalas
oskiduşi hak̆i aqvenan entepes. Tarixi itkvinaşi, aya ren “sinifuri
ok̆ok̆idunepeşi tarixi”. Edo aya tarixiti yeçkindun menfaat̆epe şeni
xveneri k̆abğapeşi p̆rosesişen. Mara xolo ar çkva ğocişen voʒ̆k̆edatşi,
skindinapeşi menceli, xorʒi, mja,
toma, mont̆k̆ori do t̆k̆ebişen gamaxtimeri amk̆ata medeniyet̆işi doloxe
pskidurt çkin. K̆oçepek skindinape udodginu kogamaşves. Aya ren didi gamaşvala.
Andğaneri ndğasti, k̆oçepek xoloti skidunan skindinapeşi
menceli, xorʒi, mja, toma, mont̆k̆ori do t̆k̆ebiten. K̆oçinoba armʒika
gecgineri iqu k̆oçişi gamaşvaluşa medgineri ok̆vak̆idus. Mara k̆oçinoba
gecgineri va gamaxtu ar çkva kiana
yeçkinuşi ok̆vak̆idus. K̆ap̆it̆alist̆uri sist̆emis dobaderi k̆oçepek açkva
skidunan rek̆abet̆i do tolužğepeşi gagnapaten andğaneri ndğas. Emk̆ata
gurişmeç̆voni dulyape kianaşen mek̆arbinu şeni, ağani ok̆vak̆idinuşi gzalepe
gamaxtaşi; ağani ok̆vak̆idinuk aya gurişmeç̆voni dulyape mek̆arbaşi, amk̆ata
xalik çkinti mogurasunonan skindinapeşi hak̆epeşi becitoba.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti ç̆it̆a- ç̆it̆a Skindinapeşi
hak̆k̆epe şeni ok̆ok̆idinupeşi tarixişen bğarğalat çkin! Skindinapeşi hak̆k̆epe
şeni ok̆ok̆idinupeşi tarixi muç̆oşi rt̆u Avrup̆aşi dobadonapes? Muk̆o mcveşi
ren aya ok̆ok̆idinupeşi tarixi Avrup̆as? Aya dulyapeşi goʒ̆oncğoneri coxope mi
renan?
Abdullah Onay: Avrup̆aşi dobadonapes kuğunan “meç̆vaşi”
oxonk̆anape (17.) vit̆o maşkvitani oşʒ̆anuraşen doni. Didopetenti Didi
Brit̆anyas kuğut̆u amk̆ata oxonk̆anape. Didi Brit̆anya ren ʒ̆oxle-mxtimu
dobadona aya speros. ʒ̆oxleşen namtini
skindinapeşi sort̆epe şeni rt̆es amk̆ata oxonk̆anape Avrop̆as. ʒxenepe do
amk̆ata majura skindinapeşi hak̆epe şeni rt̆es emk̆ata oxonk̆anape.
Skindinapeşi hak̆epe şeni gedgineri derneğepe ipti yeçkindu (19.) vit̆o
maçxorani oşʒ̆anuras. Emk̆ata dido derneğepe ižirinu Amerik̆aşi ok̆ont̆aleri
Oxenʒalesti emindros. Amk̆ata derneğepe gedgineri rt̆es skindinapes k̆ai oğodu-
oğodapu şeni. Xvala skindinapeşa eziyet̆işa medgineri rt̆es emk̆ata derneğepe
emindros. Emuşeniti emk̆ata derneğepek
ok̆vak̆iderenan ʒxeni steri namtini skindinapeşi hak̆epeşi oçvalu şeni
huk̆uk̆işi speros. Edo aşoten dido
k̆imet̆oni k̆anonepe iʒ̆opxinerenan emindro şeni.
“Skindinapes
ognuşi gagnapa va uğunanya” tkveret̆u Dek̆art̆esik k̆oçinobaşi modernizasyonişi
oras. Edo aya notkvame muşi rt̆u emindroneri skidala şeni. Dek̆art̆esişi aya
notkvameşa medgineri simadepe udodginu irdenan. Ceremi Bent̆amik eşo tkveret̆u
(18.) vit̆o maovrani oşʒ̆anuraşi çodinas: “Ho, ar k̆itxala komiğunan.
“Skindinapes asimedenani varna ağarğalenani?” Mara aya va ren mtini
k̆itxala.”Skindinapek ç̆vini nʒ̆orupani?” Aya ren mtini k̆itxala. Edo Ceremi Bent̆amişi aya k̆itxala ren beciti
ok̆ogza çkini şeni. Skindinapeşi hak̆epeşi simada yeçkindu mtelo (20.) maeçani
oşʒ̆anuras. Goʒ̆oncğoneri Riçard Rayderi, Pet̆er Singeri, T̆om Regini, Geri
Françione steri filosofepe do uk̆oreʒxu majurapek sort̆it̆uli t̆erimi
oxmaruten, skindinapeşi hak̆epeşi simadas numxvaces. Skindinapeşi hak̆epeşi
t̆eorişi gordinu şeni şur do guriten içalişes amtepek.
Ali İhsan Aksamazi: Skindinapeşi hak̆k̆epe şeni
ok̆ok̆idinupeşi tarixi muk̆o mcveşi ren Osmanli/ Turkiyes? Çkinti goʒ̆oncğoneri
k̆oçepe miqounani Osmanli/ Turkiyes?
Abdullah Onayi:
Osmanlişi orasti, skindinapes meç̆va oʒ̆iru şeni k̆ap̆et̆i k̆ult̆uri kort̆u.
Aya gagnapa yeçkindineri rt̆u mtini dinuri k̆ult̆urişen. Geulvaluri seyyaxepekti kožirenan aya beciti
gagnapa Osmanlişi lamtinalas. Çkin vigurapt aya gagnapa Geulvaluri mcveşi seyyaxepeşi
ç̆areli- gamiçkvineri gonoşinepeşen. Xolo tasavvufuri simadasti kuqonun amk̆ata
uk̆oreʒxu mutasavvifi. Am mutasavvifepekti skindinape do entepeşi hak̆epe
çumert̆es. Çxonapili İsmet Sungurbeyis ar ketabi kuğun gamiçkvineri.
Skindinapeşi Hak̆epe coxoni ketabi muşik mç̆ipaşişa ambarepe momçapan
emindroneri gonoşinepeşen. İsmet Sungurbeyişi ketabişi doloxe şinaxeri ren
amk̆ata k̆oçinuri gonoşinepe tişen k̆udelişa. Modernizasyonişi oraşen doni,
amk̆ata k̆oçinuri gagnapa didopeten gomindines. Mara gedgineri namtini derneğepek milletis meç̆va
oguru şeni şur do guriten içalişes. Aşo matkven ma. Amk̆ata noçalişepeşen
ambarepeti komiğunan çkin. Mara eya
derneğepeşen namtinepekti “meç̆vaşi gagnapaten” skindinape “oncirapt̆es”;
qvilupt̆es emindros… İsmet Sungurbeyi ren didi goʒ̆oncğonerepeşen arteri
skindinapeşi hak̆epeşi davas. Ak coxo muşi goşinuşi voret çkin; skindinapeşi
hak̆epe şeni şur do guriten içalişu.
P̆ant̆er Emeli žegnoni Emel Yildiziti goşinuşi voret çkin. Amk̆ata
k̆ap̆et̆i k̆oçi ar-jur va ren, dido ren aya ok̆vak̆idinuşi tarixis. Ayati
k̆aixeşa miçkit̆an.
Ali İhsan Aksamazi: Çkini xçini- badepek Hayirsizadaşi
t̆rajedişen ambarepe komomçept̆es. Mu rt̆u aya t̆rajedi. Aya t̆rajedişenti
molamişinit çkin, mu iqven!
Abdullah Onayi: Modernizasyonişi oras rt̆u. Noğa
İst̆anbolişi coğorepe p̆roblemi işineret̆u noğaşi skidalas. Mcveşuri maxaleşi
gagnapa gomindines. Eşo iquşiti,
mcveşuri simadati gomindines. Geulvaluri oqopimu şeni, Osmanlişi modernist̆epes
sokağişi coğorepeşen moçitu domaç̆inan yado daʒ̆ones. İpti şur do guriten,
coğorepeşen moçituşi gzalepe gores. Emuşeniti Abdullah Cevdetik gamoçku ar
buk̆let̆i. St̆eriluri ar noğas oskiduşa
toli kuğut̆es Osmanlişi modernist̆epes. Aya gagnapa ixorʒelinu modernist̆uri
İttihat do Terakkişi xeʒalaşi oras. Sokağişi coğorepeşen moşletinu şeni ʒ̆oxleşenti
ar-jur amk̆ata dulya ixveneret̆u. Mara aya rt̆u didi zalimoba. Noğa
İst̆anbolişi xalk̆ik aya zalimoba, didi
oç̆vapeşi sebebi şinapt̆u. Noğa İst̆anbolişi xalk̆ik reak̆sioni komeçu
ot̆orit̆epeşi emk̆ata zalimuri dulyapes. Emuşeniti ot̆orit̆epek naşkves emk̆ata
zalimuri dulyape emindros. Mara belediyeşi dudmaxvance Sup̆i Begişi
organizasyoniten (60- 80) sume neçi vit̆oşi- otxo neçi vit̆oşi coğori iç̆opinu
noğa İst̆anbolişi sokağepeşen, (1910)
vit̆on çxoro oşi do vit ʒ̆anas. Am bedigoç̆veri coğorepe mavnavepeten mendiçkvines Hayirsiz
Adaşa. Mşkironeri do uʒ̆k̆are doğures am
bedigoç̆veri coğorepe dğalepeş morgvalis. Lai uk̆açxeneri et̆nik̆uri opağupeşi
p̆rova steri rt̆u aya dulya (1) .
Ali İhsan Aksamazi: Ginon noğa İst̆anbolis, ginon majura
noğapes, namtini belediyepes didopetenti coğorepe şeni axirepe kuğunan. Aya
axirepe dobağine reni? Muepe isimadept? Muepe gatkvenan?!
Abdullah Onayi: K̆at̆u do coğorepe şeni, aya axirepe ipti
pelaperi ižirinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Sokağepes ğura do ğuržulişen
ğuraşen k̆ai rt̆u aya axirepes oskidu do emuşeni; eşo oxoiʒ̆onu ipti. Eşo isimadinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Lai
ğuraşen vardo, çaçxurişen razi oqopimu; amk̆ata gagnapa rt̆u aya simada. Mtini
giʒ̆vat; ğurati, çaçxuriti ar va reni?!
Amk̆ata dulya rt̆u skindinaş axiri do mutu var! İptineri skindinaş
axirişen doni k̆aixeşa ižirinu: Aya rt̆u k̆onsantr’asyonişi k̆amp̆i. Edo
(10.000) vit vit̆oşepeten coğori iqvilinu aya k̆onsantr’asyonişi k̆amp̆epes. Aşo
narentina, mk̆ule ora şk̆ule, xoloti vit̆oşepeten coğori udodginu ižirinet̆u
sokağapes. Mara mitik aya dulyaşi mtini sebebi şeni va isimadu. Omralobaşi
fabrik̆ape do p̆et̆şop̆epek omralapan aya “eşyape”. Muşterik aya “eşya”
yeç̆opups, ixmars; ok̆açxeti oxorişen get̆k̆oçups. Varna sokağis varna
skindinaş axiris skidasen get̆k̆oçineri bedigoç̆veri skindina. Oxorişen get̆k̆oçupe dido rt̆u arorapes. Aʒ̆iti dido
va iç̆it̆anu; eşo domaʒ̆onen ma. Aya dulya xoloti aşo ren. Maartanik skindina
omralaps, majurak skindina oxorişen get̆k̆oçups, mara çkar mitik varti
maartanis, varti majuranis ceza meçaps; miti şeni k̆anonuri ceza va ren. Oşʒ̆anurepeşen
doni, coğorepek ç̆vini nʒ̆orupan; ğurunan. Dido ʒ̆ana ʒ̆oxle va ren,
belediyepek bere- baris 25 k̆uruşişen k̆at̆u- coğori doqvilapes.
Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxleşen noğa İst̆anbolişi belediyes
kuğut̆u zup̆ark̆is Gyulxaneş P̆ark̆işi doloxe. Ma k̆aixeşa va miçkin, mara
namtini bediyepes xoloti zup̆ark̆epe kuğunan. Namtini doxmeli zup̆ark̆epe
korenan Turkiyes. Aya zup̆ark̆epeşi jin ar- jur nenati miʒ̆vit! Aya zup̆ark̆epe
pelaperi reni berepe şeni?
Abdulah Onayi: K̆oçik lamtinalas geocginu; lamtinala
p̆at̆işi geicginu k̆oçiş k̆elen. Edo eşoten yeçkindu žup̆ark̆epe Avrup̆as.
Zuup̆ark̆i ren aya cginaşi nişani. Skindinape nirçines zup̆ark̆epes. Afrik̆a do
Asyas xe geidvinu; aşotenti mt̆k̆uri skidalasti xe geidvinu, xoloti xe
geidvinen. Arorapes, uça berepeti nirçinet̆es zup̆ark̆i steri k̆afesepeşi
doloxe; eşo komşuns ma. Burak̆ Ozgunerik çkin ambari komomçes Meclisişi K̆omisyonişen.
Muşi aya ambariten; (36) eçi do vit̆o anşi
sert̆ifik̆oni zup̆ark̆i koren aʒ̆ineri
Turkiyes. Minimumuro (16.000) vit̆o anşi vit̆oşi mt̆k̆uri skindina ren
moloxuneri aya zup̆ark̆ep̆es. Geulvaşi dobadonapesti, buncinaluri muşişi
mengaperi mteli zup̆ark̆epe molaxunale renan do mutu var. Skindinape buncinaşen
get̆k̆oçu do moloxunus çkar sebebi va uğun. Edo amk̆ata k̆abaet̆i mututen va ixarsuvinen. Gyulxanaşi P̆ark̆işen
molaşinap si, mati beroba çkimişen gomaşinen;
dido oşkurinoni soti rt̆u. K̆afesis molaxuneri bedigoç̆veri cilo;
emedeni amaxtimonişi dido mʒ̆ule sotis molaxuneri aklemi…
Ali İhsan Aksamaz: 3irk̆epe şeni, ʒirk̆epeşi skindinape
şeni muepe isimadept? Amk̆ata şovepe k̆oçinuri renani?
Abdullah Onayi: Moro, aya k̆oçinuri gagnapa va ren.
Amk̆ata şovepeşi sebebi k̆aixeşa oxoiʒ̆onu t̆okseris. Aya ç̆anda va rt̆u. Mancepek skindinapes onʒ̆orinapan
“gamantanaten”. Aya şovi va ren, zulumi ren. Skindinapes rolepe mutepeşi
bigaten ogurapan k̆oçepek. Edo bedigoç̆veri skindinakti
bigaşi şkurinatenti roli muşi osağups eya şovis. K̆arta ndğas 3irk̆epeşi
muk̆onoba imʒikanen yado ambarepe vognapt çkin; bolaki, mepşvenat, arteriti va
doskidas aya kianas! 3irk̆i ren
k̆oçinobaşi oncğore; aya oncğore açkva içodas!
Ali İhsan Aksamazi: Namtini skindinape, didopetenti
mtugepe ixmarinen eksp̆eriment̆epesti. Eşo miçkin ma. SSRR-şi oras, St̆alinis
kuğut̆u ar eksp̆eriment̆uli k̆amp̆i. Aya k̆amp̆i rt̆u noğa Soxumis do maymunepe
ixmarinet̆es askeruli noğirepeten. Skindinapes nena va uğunan! Edo amk̆ata
vandalist̆uri dulyape oçodinu şeni, k̆oçinoba muepe oxvenuşi ren?
Abdullah Onayi: ʒadapeşi tema ren didi k̆at̆asrofi.
Xveneri amk̆ata dulyapeşen molaşinukti k̆oçis omgarinups. K̆oçinobas ʒ̆oxlextimu
t̆eknolojiuri kuğun, mara k̆arta ʒ̆anas xoloti milionepeten skindinak işk̆ence
nʒ̆irupan. Skindinapeşi hak̆epeşi aktivist̆epeşen Yağmur Ozgurik eşo tkumers:
“Skindinapes oğuru şeniti gza va niçinen zalimepeş k̆elen.” (2) Aʒ̆iti,
Amerik̆a do majura dobadonapeşi ordupek skindinape ixmarnan askeruli dulyapes.
Ali İhsan Aksamazi: Gazetapeşen vik̆itxupt do
t̆elevizyonepeşen vognapt, namtini k̆oçepek zavali skindinapes eşo varna aşo
zarari meçapan. Amk̆ata psikop̆aturi do vandaluri dulyape oğindu şeni,
k̆oçinoba muepe oxvenuşi renan, ginon Turkiyes, ginon dunyaşi majura
dobadonapes? Amk̆ata k̆abaetepe şeni k̆anonuri cezape dobağine reni? Amk̆ata
k̆abaetepe cezaten içodeni?
Abdullah Onayi: İrişen ʒ̆oxle, oşʒ̆anurepeşen doni
naqoneri resmuri ideoloji k̆ala ok̆vak̆idinu domaç̆irnan. K̆oçi ren skindinaşi
mance; eşo içkinen. Aya mancoba buncinaluri va ren; Ğormotişen va ren. İpti aya
mancobaşi simada k̆ala k̆abğa domaç̆irnan.
K̆art̆a ʒ̆anas milyarepeten skindina iqvilen k̆oçepeş k̆elen
mezbaxanapes, ʒadaşi laborat̆uvarepes, avapes. Xolo am skindinapak şkence nʒ̆irupan
sokağapes. Aya zalimuri xali diçodas yado meşvenu va ren realist̆uri simada.
Aya zalimuri dulyape k̆ala ok̆onagu domaç̆irnan ʒ̆oxle. Ok̆açxeti k̆anonepe
oağanu do entepes quci meçamu domaç̆irnan. Mara nʒ̆opulapeşi mufredatikti
skindinapeşi hak̆epe berepes ogurasunon. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; aya
dulyas xvala ar cepxe va uğun.
Ali İhsan Aksamazi: K̆oçi paraten gamiçineni? Skindina
paraten gamiçineni? Mundes içodasen skindinapeşi aya ç̆vini?!
Abdullah Onayi:
Skindina açkva va gamiçinasen,
mali va işinasen skindina; skindinati k̆oçi steri işinasen, skindinasti
aqvasunon hak̆epe k̆oçi steri, emoras içodasunon aya zulumi. “Para” tkumer si,
aya nenas gebažgu skani beciti ren. Skindina mali va ren; aya aşo ožiramu
domaç̆irnan. Aya simada onʒ̆uranuşi
voret çkin. Çkin aya ideolojis ocginuşi
voret k̆anonepes, gamantanas, sokağis;
mk̆ule nenaten şairikti eşo tkumers: “Nanapeşi
nanişen sp̆ik̆erişi
ambarişa; tişen k̆udelişa; guris,
ketabis do sokağis” ocginuşi voret çkin aya zalimobas…
Ali İhsan Aksamazi: Eşo ižiren, didopeten didi noğapes,
andğaneri dğalepes skindinamaqoropeşi muk̆onoba dido ren, xoloti aya muk̆onoba
udodginu irden. Mara namtini skindinamaqoropepek majura skindinapes vardo,
xvala ti-mutepeşi skindinapes qoropan. Aya muperi psikolojiuri xali ren?!
Abdullah Onayi: Gonep aya xaliti “mancobaşi gaganapaten”
oxoʒ̆onapu domaç̆irnan. K̆arta k̆oçik
mali muşis mancoba ikips. Skindinamaqoropoba irden, mara didoti
p̆roblemoni ren aya skindinamaqoropoba. Mis açkinen; çkin aya dulya mç̆ipaşaşi
mağarğalenan arçkvaneris.
Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert aya int̆erviu
şeni. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven!.
Abdullah Onayi: K̆itxalape skani do int̆erviu skani şeni
ma şukuri giʒ̆umer. Çkvadoçkva
mağduriyetepeşen moxtimeri, nʒ̆ireli
k̆oçepes manişa skindinapeşi aya xalişa emp̆at̆i gaqvan. Ma aşo
mevisimadep. Çkineri tarixişen andğaşakis, k̆oçi do skindinaşi irtibat̆i iktiru
do andğaşa komomixtes. Aya tarixişi mç̆ipaşaşi opağuten, ar ağani gagnapa yeçkindasunon. Edo aya
ağani gagnapaten, ar didi goktiruşi ʒ̆oxleni ndğas voret lai, ma eşo momixteps.
Xvala k̆oçi do skindinaşi munasebetepe vardo, mteli lamtinaluri tahayyullepeti
oktirasunon aya goktiruk. Çkin mažirenani, ma aʒ̆işen va maçkinen, mara
mitxanepek žirasunonan aya goktiru. Edo aya iqvasen didi saadet̆i; çkin aya
memasidemenan aʒ̆işen, ʒ̆oxleşen maçkinenan do matkvenan. Gonepti siti
gogaşinen, gonepti ambari giğun, razist̆uri dğalepeşen genomskide (106) oşi do
anşi ʒ̆aneri uça oxorca Virjinia Mak̆
Lorini doxoreneret̆u Obama k̆ala Xçe Sarayis. Eya dğaşen dido dido mskva
dğalepe kožirasunon k̆oçinobak…
K̆ut̆ali ambari şeni oʒ̆k̆edit:
aksamaz@gmail.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder