Dünden
Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları
Lazca
ve Megrelce, “Zan Dili” (“Zanuri Nena”/ “ზანური ნენა”) ve Kolkhça (“Kolkhuri Nena”/ “კულხური ნენა” )
olarak da bilinir. Kimi dilbilimciler, Laz ve Megrel Dillerini, Gürcü ve
Svan Dilleriyle beraber “Güney Kafkasya Dil Ailesi” içinde sınıflandırır. Kimi
dilbilimciler bu dört dili “Kartveluri Enebi”/ “ქართველური ენები” /
“Kartvel Dilleri” olarak da tanımlıyor. Kimi dilbilimciler ise; Lazca, Megrelce
ve Svanca’yı “Kartuli Ena/ “ქართული ენა”/ Gürcüce”nin üç diyalekti olarak tanımlıyor. Lazca, Megrelce, Svanca ve Gürcüce’yi akraba
diller olarak sınıflandırmak dilbilimsel açıdan doğru ve her zaman sahiplenilmesi
gereken bir yaklaşım. Ancak Lazca, Megrelce ve Svanca’yı “Kartuli Ena/ “ქართული ენა”/Gürcüce”nin
üç diyalekti olarak sınıflandırmak siyasî bir yaklaşımdır ve yanlıştır; buna
her zaman karşı çıkılmalıdır.
(Şu an
itibarıyla ulaşabildiğimiz kaynaklar ışığında) Lazca ile ilgili akademik ilk çalışma
filolog Lorenzo Hervás’a aittir; 1787’de
yayımlanan eserinde diğer dillerle birlikte Lazca karşılaştırmalı bir sözlük de
hazırlamıştır.
Lorenzo
Hervás sonrasında şimdilik bilindiği kadarıyla Julius
Heinrich Klaproth, Georg
Rosen, Dmitri Rudolf Peacock, Roderich von Erckert, Hıraçya
Acaryan da Lazca ile ilgili akademik çalışma yapmıştır.
Lazca konusunda en kapsamlı akademik çalışmayı yapan Nikolay Marr’dır. Nikolay Marr’ın, “рамматика чанского (лазского) языка с хрестоматией и словарем” /“Laz Dili Grameri” adlı çalışması Lazca metinler ile
Lazca ve Rusça bir sözlüğü de içermektedir. Nikolay Marr’ın bu çalışması 1910’da,
Çarlık Rusyası’nın başkentliğini yapmış St. Petersburg’da yayımlandı.
Nikolay Marr’ın ardından
Arnold Çikobava, İoseb Qipşiže, İoseb Megreliže, Guram K̆art̆ozia, İrine Asatiani de Sovyetistan’da
Lazca kapsamlı akademik çalışmalar yapan ve Lazca eserleri gün yüzüne çıkartan
dilbilimciler arasındadır.
Ralph Dewitt Anderson’un
“Laz Dili Grameri” adlı akademik çalışması ise 1963’de Teksas Üniversitesi’nde yayımlanmıştır.
Georges Dumézil’in Türkiye Lazlarından
derlediği ve Paris’te ilki 1937’de, diğeri 1967’de yayımlanan Fransızca
açıklamalı Lazca gramer ve sözlük ekli “Laz Hikâyeleri” adlı eserleri de önemli
akademik çalışmalar arasındadır.
Son yıllarda Gürcistan’da
da bir dizi Lazca akademik çalışma yapılmıştır: (2008) Tea K̆alandia, (2015)
Tsiala Narak̆iže ve (2018) Nodar K̆ak̆abaže‘nin “Lazca Metinler” adlı eserleri
ile (2012) İrine Asatiani ve (2013) Ali Tandilava’nın “Lazca – Gürcüce” sözlük çalışmaları.
Lazca’ya
ilişkin bu akademik çalışmaların yanı sıra Sovyetistan’da Lazların “Kültürel
Otonomi”ye sahip oldukları dönemde bazı Lazca ders kitapları da Abkhazya’nın
başkenti Sokhumi’de İskender Tzitaşi’nin adıyla yayımlandı: “Yazımız- Alfabe Kitabı” (1932), “Arimetik Kitabı” (1933), “Alfabe”
(1935), “Okuma Kitabı” (1937).
Sovyetistan’da Lazların
“Kültürel Otonomi”ye sahip oldukları döneme bir başka makalemde değineceğim. Şimdi sizlere
kısaca “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından hazırlanıp yayımlanmış olan üç
kitabı kısaca tanıtacağım: “Lazca Dilbilgisi”, “Lazca Kılavuz Sözlük” ve “Lazca
Ana Yazım Kılavuzu”. Bu üç çalışma da “Arhavi Ağzı” ve “Fahri Kahraman’ın Lazca Dilbilgisi
Çalışmaları” temel alınarak hazırlanmış.
İlk
kitap; “Lazca Dilbilgisi”, “Laz Alfabesi’nin mimarı” Lazolog Fahri Kahraman’a
ithâf edilmiş.
Bu
kitabı hazırlayan “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”; Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer
Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol ve Metin Bilgin’den oluşuyor. “Sunuş”
yazısı, Arhavililer Vakfı Yönetim Kurulu” tarafından kaleme alınmış.
“Arhavililer
Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından kaleme alınan “Önsöz”de şöyle
deniyor:
“Bir
dili öğrenmek isteyenler, soyut bilgiler sunan, kesin yargılı ve katı kurallı
tanımlar sıralayan dilbilgisi kitaplarına pek ısınamıyorlar.
Bu
nedenle; “Lazca Dilbilgisi” (Lazur Nenaçkina) kitabını oluştururken iki amaç
saptadık;
Birincisi,
alabildiğince kalıptan uzaklaşmak ve bol örnekler kullanarak dilbilgisi
bilgilerini anlaşılır hale getirmek.
İkincisi
de herhangi bir konuyu dışarıda bırakmamaya çaba göstererek olanaklar oranında
kısa ve özlü bir kitap hazırlamak. (…)
Bu
çalışma şüphesiz eksiksiz bir çalışma değildir. Çünkü doğaldır ki kendi türünde
ilk Lazca Dil Bilgisi çalışması olması nedeniyle az da olsa bir takım
eksiklikler bulunmaktadır. Elden geldiğince az eksik yapmaya çalışılmıştır.
Şüphesiz bundan sonra daha genişlemesine ve derinlemesine çalışmalar
yapılacaktır. (…)
Bu
kitap, Lazolog ve Laz Alfabesi’nin mimarı Fahri Kahraman’ın “Lazca Dilbilgisi”
notları ve “Kültür ve Sanat Komisyonu”muzun dört yıla varan, geniş kapsamlı bir
araştırmasına dayanan bir çalışmadır.”
Kitap, “Lazca; kökenlerine (menşelerine) göre
beş büyük dil ailesinden biri olan Ural-
Altay Dil Ailesi” içinde yer alır” şeklindeki ifadeye açıklık getiriyor:
“Lazca,
Dil Bilimi açısından ise, Lazcanın sınırlarını tespit etmek mümkün
olamamaktadır. Uzaktan bakıldığında net gibi görünse de yakından incelendiğinde
çok derin, nerede başlayıp nerede bittiği belli olmayan bir dil karşımıza
çıkmaktadır.”
Kitap,
bugüne kadar “Laz Dili üzerine çalışma yapan dilbilimciler ile araştırmacılar
hakkında da bilgi veriyor: Rosen, Georges Dumézil, Nikolay Marr, Faik
Efendi, İskender Tzitaşi, Arnold Çikobava, S. Jğenti, Joseph İ. Kipşidze, Tine
Amse De- Jong, R. D. Anderson, Goichi Kojima, İsmail A. Bucaklişi, M. Yılmaz
Avcı ve Fahri Kahraman.
Kitabın
başlıca bölümleri de şöyle: “Laz Alfabesi”, “Ön ve Son ekler”, “Cümle”, “Cümle
Çeşitleri”, “Zamir”, “Zarf”, “Edat”, Bağlaç”, “Fiil”, “Fiillerde Çekim ve Kip”,
“Yardımcı Ön Ekler”, “Türkçe- Lazca Sözlük”, “Kitabın Hazırlanmasında Emeği
Geçenlerin Kısa Öz Geçmişleri ( Fahri Kahraman, Mustafa Kazım Yücel Özbirinci,
İsmail Muzaffer Özbay, Muhsin Erol, Mehmet Ali Kök ve Metin Bilgin),
“Kaynakça”, “Terimler İndeksi”.
“Arhavililer
Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” üyeleri tarafından hazırlanan “Lazca
Dilbilgisi” adlı çalışma, Fahri Kahraman’ın el yazısıyla kaleme aldığı
çalışmalarından görsellerini de içeriyor.
“Arhavililer
Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” üyeleri tarafından hazırlanan ikinci kitap,
“Lazca Kılavuz Sözlük / Lazca- Türkçe, Türkçe- Lazca” adını taşıyor.
“Lazca
Kılavuz Sözlük“ün “Önsöz”ünde şöyle deniyor:
“Yabancı
sözcüklerin yerine Lazca sözcükler koymak, Lazca sözcükleri arayıp bulmak,
yabancı söz değerlerinden sıyrılma isteği bir yaygınlık kazanmıştır. Doğaldır
ki Lazca duyarlığı yabancı kökenli sözcükleri sindiremez, ama bu, yabancı
sözcüklerin Lazcadaki karşılıklarını arama gereksinimi getirmiştir. İşte bu
kılavuz sözlük, bu gereksinimi karşılamak için hazırlanmıştır. (…) Kestirmeden
söylersek, bu kılavuz Lazca düşünmek, Lazca anlatmak isteyenlerin kılavuzu
olacaktır…”
“Önsöz”de
çalışmalarından yararlanılan merhum Fahri Kahraman ile katkı sunan Sabri
Kahraman ve Osman Büyüklü’ye teşekkür ediliyor.
“Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”nun
bir diğer çalışması ise; “Lazca Ana Yazım Kılavuzu”.
“Lazca
Ana Yazım Kılavuzu”n un “Önsöz”ünde şu satırlara yer veriliyor:
“Konuşmada
birlik sağlanamazsa, çeşitli bölge ağızlarının ayrıntılarını silmek ve bunların
genişleyip büyümelerini önlemek imkânsız olduğuna göre, öğretimde sağlanamayan
birlik de eğitimde bir disiplin birliği kurulmasına olanak bırakmaz. Bunun
sonucunda da dilde birlik sağlanamamış olur.”
Kitapta
Fahri Kahraman’ın Selma Koçiva’ya yazdığı mektubun bir görseli de yer alıyor.
Eğer
Lazca’ya ilgi duyuyorsanız, “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından hazırlanan “Lazca Dilbilgisi”,
“Lazca Kılavuz Sözlük” ile “Lazca Ana Yazım Kılavuzu”nun yanı sıra M. Yılmaz
Avcı’nın “Lazuri Nenaçkina” (Etno-Kültür) , Gôichi Kojima ve İsmail Avcı
Bucaklişi’nin “Lazca Gramer”
(Çiviyazıları), Metin Erten’in “Lazca- Türkçe/ Türkçe- Lazca Sözlük” (Anahtar),
İsmail Bucaklişi, Hasan Uzunhasanoğlu, İrfan Aleksiva’nın “Büyük Lazca Sözlük”
(Çiviyazıları) , Ali İhsan Aksamaz’ın Lazca- Türkçe- İngilizce Sözlük ekli “Laz Dili Temel Dersleri” (Lazika YK, Belge), Tine
Amse De- Jong‘un “Laz- English
Dictionary” (Lazi Y.) ve Osman Kuyumcu’nun
“Lazcada Fiil Çatıları” (LKD Y.) adlı çalışmalarını da mutlaka edinmelisiniz.
(10 II 2020)
Ali İhsan Aksamaz
https://sonhaber.ch/dunden-bugune-lazca-gramer-ve-sozluk-calismalari-ali-ihsan-aksamaz/
https://www.kitapyurdu.com/yazar/ali-ihsan-aksamaz/367.html