“Minobaşi en didi p̆asap̆ort̆iti nena ren!”
(Goʒ̆otkvala: Bak̆ur
Gogoxiaşi “Lazuri Gvarepe/” coxoni ketabi gamiçkvinu nananoğa
Tbilisis, Gurcistanis. Ketabis kuğun dido onç̆eloni coxo: “Lazuri Gvarepe”.
Aʒ̆i mati xes komiğun aya ketabi. Ma int̆eresi maqu. Edo ma Bak̆ur
Begi k̆ala int̆erviuşi oxvenu mint̆u. Çkin ar int̆erviu dop̆it. Aya ren çkini
int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)
+
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi,
ipti tkvani biografiten gevoç̆k̆at; biografi tkvanişen bğarğalat! Tkvan sonuri
ret? Namu devletişi noğari, mokalake ret? Tkvan so dibadit, so yeçkindit? Namu
noğas varna oput̆es dibadit, yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu
mesleği, p̆rofeʒia giğunan? Mu dulya ikipt tkvan? Çileri reti? Berepe
giqounani?
Bak̆ur Gogoxia: Maartani, mu na minon giʒ̆vat, didi mardoba ren - mardi
tkvani int̆eresi do int̆erviuşeni, am Lazuri gazetiş gamaşkvinuşeni, Lazobaşeni na iʒadebut, emuşeni.
Ma zugdiduri vore, Okorturaş
mokalake. Zugdidi ar mskva noğa ren Okorturas, Samargaloş muxuris. Mati ek
dovibadi, ek dovirdi do ekti bxer. 2000 ʒ̆anas Zugdidişi №3 oşkenuri sk̆ola dovoçodini do hem ʒ̆anasti Tbilisiş İvane Cavaxişviliş Oxenʒaluri Universit̆et̆iş İuridiul Fak̆ult̆et̆is ogurapu kogevoç̆k̆i do 2005 ʒ̆anas eti
dovoçodini. 2011 ʒ̆anaşendoni Tbilisişi majura, cger andria p̆irvelʒ̆odebulişi Kortuli Universit̆et̆isti dokt̆orant̆ura kogevoç̆k̆i etnologiaşeni. 2007
ʒ̆anaşendoni viçalişam. Aʒ̆i ar
svaloni organizaʒias p̆roekt̆iş k̆oordinat̆ori vore. oçilu aç̆it̆a
domaianu. Berepeti va miqonun.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, tkvan
Apxazetişen get̆k̆oçineri, muhaciri ret. Eşo miçkin. Mtini bzop̆oni?! Edo
Apxazetişen get̆k̆oçineri çkineburepeşi t̆rajedi xvala entepeşi vardo, mtel
k̆oçinobaşi t̆rajedi ren. Mu isimadept aya temaşi jin?
Bak̆ur Gogoxia: Ma Apxazetişe va vore. Muç̆oti na
giʒ̆vit, Zugdidişe vore, mara çkimi oxorişe Apxazetiş svalepe k̆ai ižiren. Zugdidişen Apxazetişa, irişen xolosoni aras, 3 k̆ilomet̆riti va goşažin. t̆ragedia dido
didi rt̆u do koren. İa 1990-on ʒ̆anapes va geç̆k̆aperen. Amk̆ata uça dğalepe çkini ist̆orias opşa ren. Apxazetişen get̆k̆oçeri ekoni, svaloni Margalepeşeni daha ma-17 uk̆unisti/ iuzilisti
ambari momçaman mcveşi maist̆oriepek. Aia çkini xtimerişi do andğanerobaşi ek̆o derini do gurmeoç̆vinoni t̆ragedia
ren ki, jur-sum zit̆aten do ginon oşi int̆erviuten va içoden. Ma bere vort̆i, 9 ʒ̆aneri. k̆remlişi mʒudepeten moğerdineri Abazapek, Rusetiş, melenk̆avk̆asiarepeşi do bazi çkvapeş memxvacuten, Apxazetis k̆abğa moğodes. aşo btkvat do aia do
majurati, ʒxinvalis na iqu, k̆abğape SSRK̆-şen gamaxtimimaşi do oxoşkvaşeni Rusetik Okorturas na giodu ceza iqu. Heia k̆abğas okortura xvala kodoskidu Mosk̆ovaş silahis do p̆rop̆agandas medgineri. tabi,
kogemocgines k̆abğas, mara skidala emuten va içoden. Çkini gecginobaşi orati komulun. Zugdidis oxori-çkimi ʒent̆raluri sok̆ağis dgin. Apxazetişen get̆k̆oçeri mileti, kimi k̆uçxeten, kimi
xocepes do ʒxenepes mebuneri ncaşi arabapeten, kimi gonç̆ip̆eri
makinapeten, xelepes mgariner-mşkironeri berepe dokaçeri, toli-çkimiten
mižirapun. ak nena dovoçodinaminon. Monk̆a ren goşinu. Aia rt̆u
kortupeşi (en dido margalepeşi) etnik̆uri oʒ̆imidu - „etnoʒidi“. 30
000 k̆oçi doqviles do 250 000 get̆k̆oçes oxori-muşişe. aşo uça do diʒxironi
duliape xvala okorturas var do dido kianas iqven - Uk̆rainas, Azerbaicanis, Serbetis, Moldovas do aşo. p̆olit̆ik̆uri, ek̆onomik̆uri, mu na unon rt̆as, maana-sebebepeten,
ak̆onai var, ar k̆oçiş oqviluti ʒoda ren. Vicer, dobadona-çkini xoloti ok̆uimʒxven do ʒ̆k̆unişi
do omgaruşi hem dğalepe xelebaten guiktiren. Aşo ren, tek mʒ̆k̆upi ktirams, dğak
seri.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, ma xolo
komiçkin ki, tkvan opşa k̆ap̆et̆i Lazuri ğarğalapt! Edo matkven ki, Lazi gamantanerepeşi didoşen dido k̆ai
giçkinan Lazuri; oğarğaluti, oç̆aruti. Eşo miçkin. Solen igurit Lazuri nena
muç̆o ʒ̆k̆ari eşo?!
Bak̆ur Gogoxia: Aia omʒkvapuşi nenape ren. Arçkva xolo mardi mogoşinamt. Lazuri iani ç̆anuri, Margaluriş, Kortuliş do Svanuriş iani Şonurişk̆ala arto, kogiçkinan, çkini nenapeşen arteği ren do amute çku dido
zengini voret. Dunias/ kianas dido mileti va gažirenan, ak̆onari
nenaşi mance rt̆as. Ma vizmon ki, Lazuri do Margaluri ar nena ren, dialekt̆epe ren. Mcveşi Kortulis do Berženulis am nenas ar coxo giožit̆u - çkini mcveşepek
„Megruli“ ucoxamt̆es, Berženepek „k̆olxuri“. masumani, bilimuri/mçkinaluri
t̆erminiti ixmarinen - „Zanuri“. Mteli ham nenapes bilimuri t̆erminiti kogiožin - „Kartveluri“, muç̆oti Germanuli, İnglisuri, Norvegiuli, Daniuri do xolo çkva nenapes „Germanik̆uli“, p̆arsulis, Kurtulis, t̆acik̆uris do çkvapes „İranuli“ do aşo. Çkini nenape dido mcveşi do k̆ap̆et̆i ren, mara galeni
oxenʒalepek, imp̆eriapek (entepeşi coxope ak va molabşinam) çkini dobadonas xe
gedves do ok̆uirtes, çkini na rt̆u dido zit̆ape gomoç̆k̆ondes do
kagomindines. Entepeş ierine iabancuri zit̆ape do bazi nenoburi
st̆rukt̆urati kebzdit. Dido çkva
ondepeti kort̆u. Otkvaluşi ginže ren do ak va molişinen. Aşo çkini nenapeti tamo-tamo dimendranu - Margaluri Kortulişe dimendranu, Lazuri Margalurişe, art̆aşenuri Xopurişe, Xopuri Çxalurişe do aşo, mara cici ar kodoskidu, muç̆oti ar
ocaxi, ar nca. Mati ak, int̆ervius, k̆ai oʒ̆k̆ert, Lazurişi dialekt̆epe oxovunt̆alam.
Ma Megruli/ Margaluri do Kortuli dido k̆ai miçkin. oxoris, ti-çkimi na mşuns,
iro/p̆anda Margaluri miğarğalapt̆es nana-babak, nandid-p̆ap̆ulik.
eşo mazmonen ki, nana-babaşk̆ala, cumaçkimişk̆ala, megabrep- natesepeşk̆ala
megrulişen çkva nenaten varti mağarğalen. Aşo kogevagit. Anaokulisti do okulisti oğretmenepeşk̆ala bazi Margaluri bğarğalapt̆it berepek. aşopeten, Margaluri do Kortuli k̆ai giçkin na, Lazuriti dido k̆olai oxoʒ̆onap, doguraputi ek̆onai va dvaç̆irs. Amuş galeti, ma dido Lazi megabre miqonun, ç̆anetişa/ Lazonaşa govulur, Lazepeşk̆ala dobdgitur, entepeti çkimda mulunan oxorişa. Okorturas gamoşkvineri Lazuri ʒ̆ignepe/ kitabepe mteli komiğun, baziti
turketis na gioç̆k̆es ʒ̆ignepeş gamaşkvinu, entepeti komiğun. mk̆uleten, Lazepeşk̆ala, Lazurişk̆ala, matkven ki, k̆artadğaluri k̆ont̆akt̆i miğun. Arti - int̆eresiti koren. Bere vort̆işi, mektebis ist̆oria/tarixi vik̆txamt̆it,
oğretmenikti Lazepeşen dido ambarepe miʒ̆umert̆es - „Aini margalepe renan“, „Margaluristeri ğarğalaman“, „Amk̆ata adeti uğunan“ do aşo. Mati meraği domaqu. k̆oçis ʒ̆iminde guriten unon na, mu va axvenen? Tkva k̆ai tkvit, „muç̆o ʒ̆k̆ari“-ia do mati aşo
dovoçodinam - minoba-muşi na qorops k̆oçişeni nena-muşi ʒ̆k̆aristeri dvaç̆ironi
ren.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti komoptat
tkvani ketabişa: “Lazuri Gvarepe”. Muşeni amk̆ata ketabi ç̆arit, aya ketabi. Mu
gagnapaten ç̆arit? Muk̆o ʒ̆anas ç̆arit? Miepek megişveles? Solen ambarepe do
rabisk̆ape gaqves, solen megixtes dok̆umanepe? Lazepek, Lazi gamantanerepek
inç̆elnani tkvani ketabi?
Bak̆ur Gogoxia: Ginže otkvaluşi ren. Gvarişi coxo iani soiadi, k̆ai giçkinan, k̆oçişi,
miletişi, aşo btkvat do, p̆asap̆ort̆i ren. Gvariten ignapinen do oxiʒ̆oninen, mi mi ren, mi rt̆u, muç̆o rt̆u, mu
ikomt̆u, mi solen mulun do xolo dido ondepe. andğa matkvenan ki, çkineburi
gvarepe, gvariş/ gvarcoxoşi sist̆ema mtel dunias art-arti irişen mcveşi
ren. Amuk k̆ai možiraman, muk̆o didi k̆ult̆ura
miğunan. Mesela, eni mcveşi çkineburi gvari ç̆areli k̆ainağis
ma-8 uk̆unişen miçkinan. Çkineburepeşen
eni mcveşi Lazuri gvariti Kortuli ç̆areli k̆ainağişen miçkinan - gvari „Şanipxe“ aʒ̆ineri iusupeliş ilçeş oput̆e p̆arxalis (Turkuli coxo: Altıparmak) na dgin ma-10 uk̆uniş Kortuli oxvameş k̆idas/duvaris noç̆ars. ma-12-13
uk̆uniş Kortuli noç̆arepeşen gvari „kert̆aşi“
kodomiskides. Lazonak osmalepeş imp̆eriaşa amaxtuşk̆ule, ak
mcveşi Lazuri gvarepe tamo-tamo kagondinu. Osmalepes gvarepe va uğut̆es. Muşebura st̆rukt̆uriten iç̆aret̆es, mara na uğut̆es
miletepeşi gvarepe osmaluri devterepes dido mažirenan. Eni mcveşi devteri ren 1486 ʒ̆anaşi. Lazetişi eni didi noʒ̆ile daha osmaletişi do
ek̆ule Turketişi doloxe rt̆u. 1934 ʒ̆anasti ‘Soyadı Kanunu’ten Turkuli na va rt̆u gvarepe iasaxi doqves,
kogiçkinan. Amuşeniti Turketis mcveşi svaloni gvarepeşi doguraputi dido p̆roblemoni rt̆u do
mitikti va ikomt̆u. Aşkurinet̆es. Okorturas çkineburi gvarepeşeni dido ʒ̆ignepe, mak̆alepe iç̆aru. Lazuri gvarepeşenti iptineri bilimuri mak̆alepe Batumi do Tbilisis iç̆aru, mara ʒ̆igni daha va miğut̆es. Okortura ssrk̆-s na nomʒxut̆uşeni Kortu mçkinalepeşeni Turketis, Lazepeşk̆ala bilimuri oçalişu iasaxi rt̆u. Entepek xvala Sarpişi gvarepe iguramt̆es. Turketis Lazuri gvarepeşeni mutu va
iç̆aret̆u. Osmaluri devterepeti mitik va digurapt̆u. Aʒ̆işakis aşo miçkit̆es ki, xvala -(i)şi/-işi, -ber,
-sk̆ir, -pxe do -(u)va gvarmxvenu uk̆umʒxvinapeten/sonek̆
ixvenet̆u Lazuri gvarepe, vanati çkar mutu va numʒxut̆u. Mara Osmaluri devterepek možiraman ki, Lazepek –V van, -ian do -že çodinapeten ikomt̆es
gvarepe-mutepeşi. İani, minon btkva ki, Turketis gamantaneri k̆oçepek - Muhammet Safi,
Murat Ümit Hiçyılmaz, Murat Kaya, Hanefi M. Bostan, Sezgin Demircioğlu,
Süleyman Bilgin do çkvapek hem Osmanluri devterepeşeni dido içalişes, digures,
gamaşkves. Amuşeni ma entepes didi mardi vuʒ̆umer. Entepeşi ʒ̆ignepe - İani andğaneri Turkulişa goktireli mcveşi Osmaluri devterepe rt̆u çkimi ʒ̆ignişi eni beciti
k̆ainağepe, rabisk̆ape. Dido
memişvelu Kortu mçkinacepeşi Guram k̆art̆oziaşi, Nik̆o Marişi, İoseb Qipşižeşi, İrine Asatianişi, İuri Sixaruližeşi ʒ̆ignepek. Xoloti memişvelu İsmail Bucak̆lişişi do İrfan Aleksivaşi „svacoxok“. Dido
onç̆eloni ren mcveşi xarit̆apeti do çkva.
Çkimişeni do eni ʒ̆oxle, Lazurişeni dido beciti rt̆u –V van sonek̆iten ʒ̆opxeri gvarepe. Am sonek̆işen mulun Lazur-Megruli gvarepeşi majurani gvarcoxoburi sonek̆i, „-va“
na uʒ̆umernan. Antepek Lazepeşi ist̆oriaşeni dido çkinape momçaman, akşa na va miçkit̆es do na va
maduşunet̆esk̆onari. Dept̆erepes
xolo dido inpormaʒia komeşažin. ç̆ume- gendğani mteli gamimpinasinon
mjoraş teşa.
ʒ̆igni Kortuli nenaten bç̆ari do Turkuli do İnglisuri reziumepeti kuğun. Arti, iulva Lazonaşi xarit̆ati numʒxun. Oç̆aru 2016 ʒ̆anas, Mariaşinaş tutas dovoçodini. Ar ʒ̆ana bç̆arumt̆i, ağan-ağani k̆ainağepeten, çkinapeten vopşamt̆i, mara
k̆omp̆iut̆eris mtelixolo gomindinu, k̆omp̆iut̆eri ok̆omaxu. Aia çkimişeni dido didi t̆ravma rt̆u, mara va
mevaşkvi. Arçkva xolo dobç̆ari ağneşa, jur tutaşi doloxe. Oxoris bxet̆i do xvala aia dulia vikomt̆i. Megabrepekti Lazonaşen, T̆rap̆uzanişen, Rizeşen, Tbilisişen, Soxumişen, Kutaisişen, mis muç̆o axvenet̆u, eşo memişveles. Mtelis mardi.
Lazi gamantanerepeşeni mu giʒ̆vat? Entepes çkini albonişi ok̆itxu va uçkinan, nenati va uçkinan do va
ak̆itxenan. Turkulişa gobktiramint̆u ʒ̆igni, mara emus, kogiçkinan,
dido ondi dvaç̆irs.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, beki
tkvan giçkinan, bekiti va giçkinan, ma va maçkinen; Turkiyeşi noğa Sak̆aryas
Muhaciri Lazepeti, Gurcepeti skidunan, 93 ʒ̆anaşi Muhacirepe,
Ruseti- Osmaneti Harbişi Muhacirepe. Entepek ar derneği gedges, xe-
ok̆ok̆limeri. Opşa onç̆eloni ren ki, aya derneğişi k̆oçepeşen namtinepe, bazepe
Lazi; namtinepe Gurci; namtinepeti nanaşen varna babaşen Lazi varna Gurci
renan. Aya derneğişi jin muepe gatkvenan?
Bak̆ur Gogoxia: ko, miçkin aia ambai do didoti maxelu. Lazepe do Çveneburepe çkimişeni mteli ar ren do çkimi ren. Turketis na skidunan mteli çineburepeşi - ginon Lazonaşen, ginon T̆ao-K̆larcetişen (Artvini do Erzurumişi ilepeşeni na itkven tarixuri coxo), Şavşetişen, Aç̆araşen, Kobuletişen xtimeri muhacirepeşi arto oqopinu
didoşen dido beciti ren. Arto çku
menceloni viqvert do opşa beciti duliapeti maxvenenan. Amk̆ata derneğepe nak̆o dido iqven, ek̆o k̆ai
ren. Mara ar ondi - derneği derneği ren do emuk dulia
qvasinon. Oxvenuşi duliati, Lazur-Kortuli nenapeşeni, k̆ult̆urişeni, minobaşeni, ç̆umenerdğaşeni
dido ren.
Ali İhsan Aksamazi: Ma aya int̆erviu
şeni şukuri giʒ̆umert; pimpili dixaşa. Mu çkva mesajepe giğunan, giğunani,
Turkiyeşi Lazepe do Gurcepe şeni?!
Bak̆ur Gogoxia: Ak şukuri do mardi mitişa otkvalu ren-na, ia tkva
ret. Xvala ar ondi minon vuʒ̆va Lazepes do Gurcepes - minoba va gondunat. Lazi ret, Gurci ret do aia k̆aixeşa koşinaxit. Minobaşi en didi p̆asap̆ort̆iti nena ren - Çkini mskva do xvameri nenape - Lazuri do Gurculi. Nanape, babape, nandidepe, p̆ap̆ulepe, berepe-tkvanis,
motalepe-tkvanis Lazuri, Gurculi dogurit. Oncğore Lazuri „aksaniten“ oğarğalu va ren, Oncğore nena-skanis na var nik̆ardep, na guiç̆k̆endinam, na gondinam, ia
ren. Do mk̆itxumt-na, oncğoreşen daha didoti.
https://sonhaber.ch/kimligin-en-buyuk-nisanesi-dildir/
http://circassiancenter.com/tr/kimligin-en-buyuk-nisanesi-dildir-soylesi-turkce-lazca/
