“Adige Radyosu, 90 yılı aşkın bir zamandır Adigece yayın
yapıyor!”
(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Ali Çurey. Kendisi, bir kültür
emektarı; Çerkes Dili, Kültürü ve Tarihi üzerine yayınlanmış birçok kitabı ve
makaleleri var. Kendisini 1990-lı yılların başından beri tanıyorum. “Yeni Kafkasya Gazetesi” ve “Kafkasya
Yazıları” adlı yayın organlarında beraberdik; makalelerimiz bu iki dergide yayınlanıyordu.
Ali Çurey ile bir söyleşi yaptım. Kendisiyle biyografisi, kıymetli çalışmaları,
Çerkes Dili, Çerkes Kültürü ve Çerkes Tarihi üzerine konuştuk. Bu metin, o
söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz; 11 XII 2019)
+
Ali İhsan Aksamaz: Önce hayat hikâyenizden konuşalım da,
öyle başlayalım, olur mu?! Nerede doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz?
Evli misiniz? Çocuklarınız ve torunlarınız var mı? Şimdi nerede yaşıyorsunuz?
Mesleğiniz nedir? Hangi dilleri biliyorsunuz? Bize kendinizden bahsedin,
lütfen!
Ali Çurey: Amasya-Merzifon’a bağlı Tavşandağı Köyü’nde
doğdum. Merzifon’da İrfan İlkokulu’nda okudum. Daha sonra da Merzifon1. Astsubay
Hazırlama Ortaokulu ve Erzincan Askeri Lisesi’de okudum. Ardından Ankara’da
Kara Harp Okulu’nda öğrenim gördüm.
Evliyim. İki çocuğum var; biri kız, diğeri erkek.
İsimleri Tıjın ve Canberk Yeldar Çurey. Oğlandan bir torunum var, Janves(w);
Yeditepe Üniversitesi’nde, İnşaat Mühendisliği okuyor. Kızım Tıjın, 30 yıldır
Anavatan’da; evli. Şu anda Abhazya-Sohum Üniversitesi’nde öğretim görevlisi ve
kanditat doçent.
İstanbul’da yaşıyorum. Emekli tank personel binbaşıyım.
Serbest ticaret yapıyorum. Türkçe, Çerkesçe, orta derecede İngilizce ve biraz da
Rusça biliyorum.
1990 yılında Anavatan’a gittim. Hatti-Hititler ile ilgili
çalışmalarım nedeniyle Kaberdey- Balkar Özerk Cumhuriyeti’nin Nalçik
Üniversitesi’nden Akademik Diploma verildi; Hititolog olarak. Esasen kendimce
uzmanı olduğumu kabul ettiğim Hatti-Hitit dilleridir. 1962 yılından beri
kesintisiz Adige Dili sözcüklerinin rehberliğinde Adige Tarihinin gizemli
yolculuğunda, yazım tarihimize ulaşmaya çalışıyorum.
Ali İhsan Aksamaz: Siz, Çerkes kökenlisiniz. 1864’te,
Kafkasya’dan sürülmüş ailelerden birinin çocuğusunuz; öyle biliyorum. Kaçıncı
nesilden muhacirsiniz?
Ali Çurey: “Çerkes kökenli” değil, bizzat Çerkesim. Evet,
sürgün bir halkın çocuğuyum; üçüncü nesildenim.
Ali İhsan Aksamaz: Atalarınız, Çerkesya’nın hangi
bölgesindendi? Şimdi de o zamanki köyünüz yerinde mevcut mu? Eski köyünüzün adı
neydi? Türkiye’deki köyünüzün eski ve yeni adı nedir? Akrabalarınızın eski
soyadı neydi? Çerkesya’daki köyünüze gittiniz mi?
Ali Çurey: Atalarım, bugünkü adıyla Karaçay- Çerkesk Bölgesinden
sürüldü. Oradaki köyümüzün adı şimdilerde BESLENEY’dir. Türkiye’deki köyümüz
genel anlamda TAVŞANDAĞI olarak anılır; beş mahalleden oluşuyor. Zaman zaman,
resmiyette Yukarı, Orta ve Aşağı “bük” köyleri olarak anılır. Ben “Yukarı”
köydenim. Osmanlıcada adı “Hitamiye” idi. Çerkesçesi “Çencıkoy- Чэнджыкъуей”.
Çerkeslerde “soyadı” çok önemlidir. Ne zaman, nasıl ve
kim veya kimler tarafından düzenlendiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu da
gösteriyor ki Çerkesler merkezî bir otorite yönetim sistemi yaşamışlar. Evet,
Anavatan’a gittim; hem de defalarca. Aynı soyadlı akrabalarımı da buldum.
Ali İhsan Aksamaz: Çerkesçe, insanlığın en eski
sembollerinden biri. Çerkesçenin ölümü insanlığın da ölümüdür. İnsanlığın en
eski ayak izleri Çerkesçenin de içinde gizli; diğer çok eski dillerde olduğu
gibi. Ben böyle düşünüyorum. Çerkesçe yaşayınca, insanlık da yaşayacak, Çerkesçe
ölünce, insanlık da, kardeşlik de
ölecek. Benim anlayışım böyle. Siz, bu anlayışa ilişkin neler söyleyebilirsiz?
Doğrusu; Türkiye, Çerkesçe gibi diğer diller bakımından çok zengin. Bu, Türkiye’nin
de kültürel zenginliği; İnsanlığın da kültürel zenginliği. Ancak biz çoğunlukla
bu dillerimize ilişkin pek bir şey bilmiyoruz. Siz bu konuda neler
düşünüyorsunuz? Bu durumun sorumlusu kim? Neler söyleyebilirsiniz?
Ali Çurey: Geniş kapsamlı sorunuzun
yanıtını, dilbilimsel ve siyasal açıdan ele almak gerekir. Öyle düşünüyorum.
Önce farklı insan toplumlarının, farklı dillerini de, tüm insanlığın ortak
ürünü ve ortak değeri olarak görülebilir ve egemenlerin de bunu
kabullendiklerini var sayarsak. Ancak, o zaman meselenin “NASIL” çözüleceğini
konuşabiliriz. Aksi halde, “SEN YOKSUN” diyen ve bunu kabullenmemizi dayatan
zihniyetle neyi ve nasıl konuşacağız?!
“Yok” olması
muhtemel diğer canlıları yaşatmak için “çırpınılıyor!” Ancak bir toplumunun diliyle
“ölüyor” olmasını nasıl anlatacağız?!
Türkiye’ de durum nedir? Elbette ki, hepimizin ortak
yanıtı şudur: Türkiye Cumhuriyeti’nin kültürel veya siyasal anlayışından
kaynaklanan “düşman” tanımlaması üzerinde durmak gerekiyor. Bu anlayış şöyle
hükme bağlanmış: 1- İç düşmanlar, 2- Dış düşmanlar. İç düşmanlar: a-Bölücüler, b- İrticaî
Faaliyetler.
“Bölücüler” tanımlaması, Türkçe dışındaki anadillerini
konuşan diğer toplumlar için kullanılıyor. Bu anadilleri arasında Kürtçe,
Çerkesçe, Lazca en başta geliyor. Bu anadillerinin YASAL statü kazanması yönünde
de çözüm asla istenmiyor.
Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de Çerkesçe’den bahsedelim,
lütfen! Çerkesçe hangi dil ailesinden? Çerkesçe bir dil mi, yoksa bir başka
dilin lehçesi mi?
Ali Çurey: Ben, bu konunun
uzmanı değilim. Sadece Atadan, Anadan ve Tarihten sahip olduğum dilimi yitirmek
istemiyorum. Bilebildiğim kadarıyla, dilbilimciler, Kafkas Dillerini ayrı bir dil
ailesi olarak tanımlıyorlar.
Çerkesçe, elbette ki, ayrı
bir dildir. Lehçe olması için benzeri başka bir dilin mevcudiyeti gerekir. Ama
derseniz ki, “Çerkesçe” genellemesi içinde, ağız, lehçe diyalekt ayrıcalıkları
var mı? “Evet” var.
Ali İhsan Aksamaz: Biz, bu dili Çerkesçe adıyla
biliyoruz. Çerkesçe, başka adlarla da anılıyor mu? Lütfen, bundan da bahsedin!
Ali Çurey: “Çerkes” ismi, ilgili
ve ilgisiz pek çok insan tarafından münakaşa ve münâzara konusu yapılmış ve
halen de yapılıyor. Bu kavramın kökeni hakkında en eski yazılı belgeleri Arapça’ya
ve oradan da Batı dillerinden İngilizce’ye götürenler var. Çerkesçe “Zamanın Askerî” veya “Kafkasyaya ait”, yani
“Kafkas” tan türetenler var.
Biz Çerkesler, kendimizi “Adige”
ismiyle anarız. Bu sözcüğün etimolojik kökenini yine “Güneşin çocukları”
anlamına geldiği şeklinde yorumlayanlar da var. Ben “Sözcüklerin Dilinden
Adigeler” kitapçığımda “Babanın soyundan” anlamında olduğu iddiasındayım. Çünkü
“A. DE - Адэ -Ды- ты”, baba demektir. “Ghe – rэ” ise, Adige tıp dilinde erkek
üreme organı (penis-testis) demektir. “Saxe – шахэ” ilâvesiyle. Kendisini Adige
olarak tanımlayan Çerkesler, on iki boydan oluşur. Burada da, bazı soydaşlar
kendisini bu sayıya dâhil etmek istemiyor.
Sonuç olarak, Çerkesler, bir
halk olarak, tarihin bilinebilen zaman diliminden bugüne dek varlığını korumuş
ve korumaya devam etmektedir. Şu anda, Hatti- Hititçe olarak bilimi nsanlarının
tespit ettiği dilin tablosu içinde halen Adigece’de kullanılan 300 sözcük
tespit ettim. Bu sözcükler, Çerkesce (Adigece) bilen herhangi bir kişiyle de
test edilebilir. Peki, bu ne anlama gelmektedir?! Bence; Çerkesler (Adigeler),
Hatti-Hititler olarak yazılan Halk veya Halklar (onlar da on iki boy olup,
kutsal on ikiler olarak anılırdı). Ve Kafkasya-Küçük Asya- Mezopotamya
coğrafyasında mukîm idiler.
Vaktaki (Уащхъуэ Мыващхъуэ
КIанэр ЩIым Щытехуэм- Mavi bir göktaşının (meteor) bölgeye düşmesi sonucu
oluşan) Karadeniz, Kafkasya ile Anadolu’yu
böldü. Mukîm halklar böylece ikiye bölünmüş oldu. Bir kısmı Küçük
Asya-Mezopotamya topraklarında varlığını sürdürdü. Daha sonraları ise Kafkasya’da
kalanlar, kardeşlerinin yanına geldiler. İşte “Hitit” dedikleri halk bunlardandır.
Bu bir iddiadır. Ancak bu iddia, Nuh Tufanı Miti ile de örtüşmektedir.
Ali İhsan Aksamaz: Çerkesçenin kaç ağızı/ lehçesi var ve
bunlar Rusya Federasyonu ve Türkiye’nin hangi bölgelerinde konuşuluyor? Çerkesçe
başka hangi ülkelerde konuşuluyor?
Ali Çurey: Günümüzde Çerkesçe,
iki lehçelidir. Biri Nalçik merkezli, diğeri ise Maykop merkezli. Bu iki lehçe
için kullanılan iki Alfabe de “Kiril” temellidir. Her iki lehçeyi de yeterince
bilen Çerkesler, zorlanmadan anlaşıyorlar. Elbette ki, bazı sözcüklerde
farklılıklar mevcut. Bu, aşılamaz bir durum değil.
Çerkesçe; Rusya Federasyonu,
Anavatan, Türkiye, Ürdün, İsrail ve Suriye’de yoğun olarak konuşuluyor. Mısır, Libya ve A.B.D’de de Çerkesçe’yi
konuşanlar var.
Ali İhsan Aksamaz: Bize şimdi de Çerkes Alfabesi’nden
bahsedin lütfen! Çerkesçe’de kaç tane harf var? Çerkesçe’de kaç tane ünlü, kaç tane
ünsüz harf ve kaç tane diftong var?
Ali Çurey: Nalçik-Çerkesk Çerkesçesinde elli dokuz harf
vardır. Bunlardan altı harf seslidir. Maykop merkezli Çerkesçede ise, dokuz
sesli harf vardır. Bu konunun daha doyurucu yanıtını ilgili dilbilimcilerinden
almak daha doğrudur.
Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum; Kafkasya’da yaşayan
Çerkesler Kiril Alfabesi temelli bir Çerkes Alfabesine sahip. Kafkasya’da
yaşayan bütün Çerkesler aynı Alfabeyi mi kullanıyor? Lütfen, bize bu konudan da
bahsedin! Türkiye’deki Çerkeslerin Latin temelli bir alfabeye de sahip olduğunu
biliyorum. Bazı Çerkes Aydınları, Latin temelli Çerkes Alfabesine reaksiyon
gösteriyor. Bu duruma ilişkin ne düşünüyorsunuz?
Ali Çurey: Evet, Anavatan Kafkasya’da yaşayan Çerkesler,
Nalçik-Çerkesk-Maykop merkezli üç özerk bölgede de Kiril temelli alfabeyi
kullanıyorlar.
Diaspora Çerkesleri, bulundukları ülkenin kullandığı
alfabeyi kullanmak istediler. Ve halen de öyle. Ancak başarılı olamadılar.
Elbette ki, bu başarısızlık yalnızca alfabeden kaynaklanmadı; kaynaklanmıyor.
“Dil” zorunlu ihtiyaç olursa gelişir; gönüllülük içinde pek gelişme gösteremez.
Diasporada bazı alfabeler kullanılmışsa da bilinen bazı baskıcı nedenlerle maalesef
başarılı olamadı.
Şimdilerde Türkiye’de yine Latin alfabesi deneniyor.
Bence buna gerek yok. Denenmişi tekrarlamak, pek samimi görünmüyor. Zira
Kafkasya, iki saatlik bir mesafede. Anavatan Çerkeslerinin, Kiril temelli
Alfabe ile ürettikleri yığınla eser mevcut. Bu eserlere ulaşmakta bir engel yok.
Durum böyleyken neden Latin alfabesi?!
Çerkesçe bilenler için, Kiril temelli Alfabede bir sorun
yok. Dahası, Çerkeslerin yaşadığı her ülkede kullanılan alfabeye geçersek,
Japon, İbranî ve Arap harfli pek çok alfabe üretmek gerekir. Elbette ki, bu
konuda çalışan kardeşlerimiz iyi niyetlidirler. Dilimizin yaşaması için her
yolu denemek istiyorlar.
Ali İhsan Aksamaz: Çok iyi biliyoruz ki, her dil diğer dillerden emanet- ödünç
kelimelere sahip. Çerkesçe’de de başka dillerden emanet- ödünç kelimeler var
mı? Çerkesçe çoğunlukla hangi dillerden emanet-ödünç kelimelere sahip? Çerkesçe’deki
emanet-ödünç kelimeler çoğunlukla hangi alanlara ilişkin? Diğer dillerde de Çerkesçe’den
emanet- ödünç kelimeler var mı?
Ali Çurey: Diller arasında sözcük transferi çok doğal.
Çerkesler de, elbette ki, içinde veya yan yana yaşadığı ülke halklarının
dillerinden etkilenmiştir. Dahası; tıp, hukuk, ticaret ve siyaset alanında
kullanılan evrensel bazı sözcük ve bazı kavramların ortak olması da kaçınılmazdır.
Çerkesler; Rusça, Kıpçakça, Anadolu Türkçesi ve Arapçadan
etkilenmiştir. Peki, bu komşular ve adı geçen toplumlar Çerkesçeden sözcük
almamış mıdır? Yanıt; inanın Çerkesçeden bu toplumların dillerine geçen bazı
kavram ve sözcükleri yazarsam, küçük dilinizi yutarsınız. Dahası, Kutsal
kitaplardaki bazı sözcükler akla ziyan, bunların bir kısmı kitapçıklarımda
mevcut. Ancak uzmanı olmadığım, dilbilimsel verileri ulu orta söylemek, yakışık
almaz. Ben sadece “tespit” ediyorum. Bunların değerlendirilmesi, ilgilenen
uzmanların işi.
Ali İhsan Aksamaz: Siz de isterseniz, şimdi de Çerkesçe’ye
ilişkin akademik çalışmalardan bahsedelim! Çerkes Alfabesi, ilk olarak ne zaman
ve nerede yayımlandı? Kim ya da kimlerdi bu çalışmaların öncüleri? Hangi alfabe
temelli oluşturuldu ilk Çerkes Alfabesi; Arap Alfabesi temelli mi, Latin
Alfabesi temelli mi, Kiril Alfabesi temelli mi?
Ali Çurey: Alfabe sadece Çerkeslerin değil, pek çok
toplumun meselesidir. Bu genelin içinde Çerkesler de elbette ki, bu konunun bir
parçasıdır. O bakımdan, Çerkes Aydınları da alfabe arayışı içinde oldular.
Alfabe konusu Avukat Yaşar Bağ ve Avukat Sefer Berzek’in çalışmalarında
detaylı olarak işlenmiştir. Ben burada sadece hatırlatma babında şunu
söyleyebilirim:
Sürgün olduğumuz Osmanlı topraklarında yaşayan Çerkesler,
yaşadıkları toplumun kullandığı alfabeden etkilenmişlerdir. Daha sonraki
dönemde de Türkiye’de kullanılan Latin Alfabesi’nden etkilenilmiştir. Bunun en
canlı örneği Kuba Şaban’ın Latin kökenli Çerkes Alfabesi’dir.
Çarlık Rusyasının dağılması ile kurulan S.S.C.B’de, önce
bir müddet Latin temelli Çerkes Alfabesi kullanıldı. Sonra da Kiril Temelli Çerkes
Alfabesine geçildi. Şu anda Anavatan’da, Rusya Federasyonu’nda Kiril temelli
Çerkes Alfabesi kullanılıyor; çok güzel eserler de üretilmiştir. Pek zorlayıcı
bir alfabe değildir. Hele de, Çerkesçe bilenler için çok daha kolay.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye’de ve Kafkasya dışında; ilk Çerkes Alfabesi, sözlük ve kitaplar ne
zaman nerede yayınlandı? Bu eserlerin öncüleri kimlerdi?
Ali Çurey: Bir önceki
sorunun içinde yanıtlamaya çalıştım. Suriye, Ürdün ve Türkiye’de, Arap ve Latin
harfli alfabelerle çeşitli konular işlenmiştir. Örneğin, Mevlûd’un Adigecesi, “rьуазэ (Guaze)” Gazetesi’nde, hem Arap ve hem
de Latin harfli yazılar yayınlanmıştır. Suriye’de çıkan “Marje Gazetesi”nde de,
hem Latin hem Arap harfli alfabe kullanılırken, Türkiye’de henüz Latin harfli
alfabeye geçilmemişti, Harf Devrimi olmamıştı.
Ali İhsan Aksamaz: Rusya Federasyonu’nda Çerkeslerinin
okulları var mı? Bu okullarda kaçar saatlik Çerkesçe eğitim- öğretim var? Çerkesçe
gazete-radyo-televizyon yayınları var mı? Bu Çerkesçe radyo-televizyon
yayınları kaçar saatlik? Bu Çerkesçe gazete- dergiler hangi periyodlarla yayımlanıyor?
Ali Çurey: Sevgili Ali
İhsan, bu sorularının yanıtını Anavatan Kafkasya’dan, Зарина Къанокъуэ (Nalçik)
ve Şengül İyigün (Maykop) kardeşlerimiz göndermişti. Hiç değiştirmeden aynen
iletiyorum:
Özel okulları yok, ama
anasınıfından itibaren Adigece dersleri oluyor. İlk ve ortaokullarda haftada iki
saat Adigece okutuluyor; Edebiyat da dahîl. Geçen yıl, beş pilot okul seçildi, Adigece
sınıf var. Biri Adigey Cumhuriyeti 1. Cimnaziyumu. Bu okulda bu yıl Adigece
ofis açıldı.
“Adige Maq Gazetesi”, Adigece.
8 Mart 1923 yılında yayına başladı. Aksamadan da yayımlanıyor. O zamanki adı “Sosyalistiçeski
Adigeya” idi. 1992 yılında “Adige Maq” adını aldı.
Edebiyat dergisi “Zekhoşnığ/
Kardeşlik” 1924 yılında yayımlanmaya başladı. Halen yayınına devam ediyor
Adige Radyosu, 90 yılı aşkın
bir zamandır Adigece yayın yapıyor, Rusya Devlet Radyosu bünyesinde. Bazı ek
programlarla yayınına devam ediyor. Adige Televizyonu, paket yayınlarla haber
programları yapıyor; 15 dk. süreyle. 1991 yılında yayınına başladı: Saat 9.00’da
20 dk.; saat 11.25’de 20 dk.; saat 17.00’de 20.dk.; saat 7.07’de 2.dk.; saat 7.35’de
5 dk. Televizyon, günde toplam 1 saat 7 dk. Adigece gündemi veriyor. Adige TV, haftada
üç gün saat 9.30- 10:00 arası Adigece tematik programlar yayımlıyor.
Adige Radyosu, her gün
Adigece 10 dk. süreyle kısa haberleri iki kez sabah ve öğleden sonra kuşağında yayımlıyor.
Ayrıca haftada iki gün saat
16.20’de 30 dk. süreyle tematik röportajlar veriyor.
Adigece Yayınlar Servisinde,
Pazar akşamı saat 21-22 arası bir şarkı ve hikâyesi adlı program yayımlanıyor;
ZIWORED YİHIŞE, Cuma akşamı saat 20- 21 arası, CEMAKH/ yanķı, Pazartesi akşam saat
20- 21 arası üç dilde yayın yapılıyor: Adigece,
Arapça ve Türkçe; Pazartesi günü ANAVATANIN SESİ adıyla.
Bir de Saat 10’da 10 dk. süreyle
Adigece kısa haber ve reklâm kuşağı var Radyo Maykop'ta.
Adigey TV, haftada toplam
2.5 saat Adigece yayın yapıyor.
“Nur Dergisi”, Oşhamahua Adige
Psalhe Gazetesi” Adigece olarak çıkıyor. Kabardey’de Adige Okulu yok. Radyo ve televizyon programında, her gün
belli saatlerde Çerkesçe yayımlanıyor. Ancak 24 saatlik hiç bir program yok.
Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde
iki televizyon kanalı var; her ikisi de kısa zaman dilimleri içinde haber, spor,
kültür faaliyetlerini Kabardeyce ve Balkarca olarak eşit sürelerle sabah, öğle
ve akşam kuşaklarında yayımlıyor. Hiç bir cumhuriyette (Çerkesk, Kabardey, Adigey’de) tamamen Adigece
eğitim veren kurum yok. Ancak üniversite
seviyesinde “Adige Dili Edebiyatı” ve “Kabardey Dili ve Edebiyatı” filoloji
fakültelerinde kesintisiz öğrenim sürmektedir.
Özel televizyon programcıları
da, belirli günlerde Çerkesçe programlar yapıyorlar.
Ali İhsan Aksamaz: Radyo- televizyon yayını,
eğitim-öğretim olmayınca Çerkesçe gibi dillerin Türkiye’de yaşama şansı yok.
TRT KURDÎ, 7/24 yayın yapıyor. TRT, Çerkesçe
yayın yapmıyor. Bu duruma ilişkin neler söyleyebilirsiniz?
Ali Çurey: Sevgili Ali İhsan, şu andaki iktidar “DİN”
öncelikli, daha doğrusu “İNANÇ” merkezli bir yönetimi hayata geçirmek için
devletin tüm imkânlarını seferber etmiştir. Buna karşı durabilecek kişi, kurum
ve kuruluşları da akıl ve bilim ötesi kararlarla sindirmektedir. Belki de bir
oyun seyreder gibi izlediğimiz bu değişim hamleleri kapımıza dayandığında “Hey
ne oluyor böyle?” diyebilecek halimiz kalmamış olacaktır. Şimdilik bu karamsar
bir tablo gibi görünebilir. Ama görünen köy kılavuz istemez.
Neden böyle bir giriş yaptım?! Yanıt; şunun için; dikkat
ederseniz, yönetim sadece “SÖZDE” kültürel farklılıkların savunucusu imiş gibi
davranıyor. Yasal hiçbir adım atmıyor. Oysa mecliste çoğunluk ellerinde.
İstedikleri her türlü yasayı çıkartabiliyorlar. Şimdi, ben ne söyleyebilirime
gelirsek, görünürde sanki tüm haklar verilmiş gibi bir hava mevcut. Pek çok
Çerkes, Kürt ve Laz insanı “bakınız bu yönetim ne kadar demokrat. Herkes kendi
anadilinde yazıyor, okuyor, TV’lerde konuşabiliyor!!!” hükmündedirler. Oysa gerçek
durum böyle değildir.
Bu yönetim, ana hedefine (kutsal yolculuk) ulaşabilmek
için her yolu meşrû sayıyor ve olabildiğince kullanıyor. Şu anda durum budur.
Sonuçta istedikleri düzeni hayata geçirdiklerinde, söyleyecekleri tek söz ve
kuracakları tümce şudur: “Önemli olan “DİN” kardeşliğidir. Dinimizde insan
ayrımı yoktur. Kureyş Arapçası ile ibadete ve dini esaslara göre yaşamaya
devam.”
Yok “sayış” ile yok edişte, Ulusalcıların “TEK” çiliği
ile bunların “DİN” ciliği aynı yola çıkar. Ancak, bu “Din” öncelikli söylem ve
eylemlerde bulunan kadrolara yakın hisseden gerçek inançlı insanlar vardır. Bu
da sürecin maalesef aleyhimize geliştiğinin kanıtıdır.
Biz, farklı kültürel kimlik sahibi olanlar, şayet samimi
ve dürüstçe var olmak istiyorsak, iktidarda kim olursa olsun ve nerede olursak
olalım, inancımız (göksel veya görsel) varlığımızın YASALARLA teminat altına
alınmasını savunmalı ve bunun mücadelesini vermeliyiz.
Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, şimdi de Çerkes sülâlerinden de
bahsedin bize! Günümüzde bu sülâleler Türkiye, Rusya Federasyonu ve diğer
ülkelerin hangi bölgelerinde toplu olarak yaşıyorlar?
Ali Çurey: Çerkes sülâleri, derken Çerkes boylarını mı, Çerkes
otantik soyadlı aileleri mi kastediyorsun?! Tam anlayamadım! Sülâle demek, aynı
soyadı taşıyan insanlar demektir. Türkçe soyadı kanunu 1934 yılında çıktı. Türk
yurttaşı olan herkes de bu yasa gereği bir “SOYADI” aldı. Ancak pek tutmadı.
Zira bağı olmadığı halde, yüzlerce aile, aynı adı ve soyadı taşımaktadır. Kim,
kimin akrabası ve sülalesinden; bilinmiyor. Kaos! Çerkesler; ne zaman, nasıl,
niçin ve nedeni belgeli olarak bilinemeyen bir zaman diliminde, şimdi sahip
oldukları Çerkes soyadlarını almışlar. İki Çerkes, karşılaştığında,
birbirlerine sordukları ilk soru şudur: “Kimlerdensin? УхэTхэ?” Yanıt ise,
mensup olduğu boyu, sonra da otantik soyadını söylemekle olur.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye’deki Devlet okullarında Çerkesçe
de seçmeli derslerden biri artık. Çerkesçe’nin Türkiye’de yaşatılması için bu
seçmeli derslerin sayı ve süreleri yeterli mi? Siz bu konuya ilişkin ne
düşünüyorsunuz?
Ali Çurey: Ben Türkiye’de herhangi bir “ETNİK” topluluğun
kültürel kimliğini koruyabileceğine inanmıyorum. Neden?! Önce şunu kabul etmek
zorundayız: Biz Çerkesler, Kürtler ve Lazlar, sahip olduğumuz kadim kültürel
değerler, birilerinin bize armağanı değildir. “Onu verdim. Bunu verdim!” gibi
dilenci avutmasını kabul edersek, her değişen iktidar ve yetkililer,
kendilerine uygun gelen “şeyleri” verdikleri durumu kabullenmiş oluruz. O halde
ne yapmalı?! Yanıt; “YASAL TEMİNAT!” istiyoruz. Bakınız Sn. Bülent Arınç Bey ne
diyor:
“Çerkes Ethem hain değil, bir kahramandır. Bunu en kısa
zamanda gündeme getireceğiz…”
Şöyle ekliyor:
“Şu anda mecliste bulunan Çerkes Milletvekillerinin bunu
gündeme getirmemelerini kınıyorum.”
Yine topu taca atıyor. Zira, o sözünü ettiği
milletvekilleri kim?! Onları Çerkesler mi seçmiştir?! Sn. Murat Bardakçı, Sn.
Fatih Altaylı ve dahası Sn. Sırrı Sakık neler dedi?! Bunları değerlendirmeden,
günlük siyasî çıkarlar için, verilen her “SÖZ” ve “HAK” yapaydır; aldatmacadır ve
geçicidir. Haa buna da razı olmakta ve bunu büyük bir ödülmüş gibi
değerlendirerek mevcut iktidarlara yaranmak ve yamanmak isteyen Çerkeslerin de
yolu açık olsun!
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye veya başka ülkelerde Çerkesçe’nin
yaşatılması için kurulmuş dernek ve enstitüler var mı? Bu kurumlar neler
yapıyor? Ne tür aktiviteleri var?
Ali Çurey: Elbette var! Ama ben bunların Çerkeslik için neler
ürettiklerine ilişkin somut bir belgeye sahip değilim. Çoğunu da takip
etmiyorum.
Benim, ana amacım, “Çerkeslerin tarih içinde “YAZI”
kullanıp kullanmadıkları ile yine Çerkeslerin “İNSANLIĞIN ORTAK YARARINA”
olabilecek bir “UYGARLIKLARI” var mı?” gibi sorulara yanıt bulmaktır. Bunu da
“HATTİ-HİTİT” İmparatorluğu tarih çalışmalarında buldum. Onun için de, bu halk
veya halklarla ilgili tüm değerleri, bilgim ve gücüm yettiğince araştırıyor ve
yazıyorum.
Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum; Çerkesler İsrail’de de
yaşıyor. Orada iki Çerkes köyü var. Bu iki köyde yaşayan Çerkeslerin geniş bir kültürel
otonomiye sahip olduklarını biliyorum. Bu konuda neler söyleyebilirsiniz?
Kültürel otonomi bakımından, İsrail örneğini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ali Çurey: Sizin de belirttiğiniz gibi, İsrail’de iki
Çerkes köyü var: Reyhanlı ve Kafar-Kama. Abezexe ve Şhapsığe (Абэ- зэ- хэ ve
Щхьэ- псы- rъэ) ağırlıklı. Ben gidip görmedim. Oralı olan Çerkes dostlarımdan
öğrendiğime göre, tüm kültürel varlıkların yaşatılması serbest ve yasal. Hatta İsrail
Devleti, kültürlerini yaşatmaları için Çerkeslere bütçe ayırmaktadır. Bu durum İsrail’in
de yüz akıdır; böyle düşünüyorum.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye’deki Çerkes Aydınları sürekli
olarak birbirleriyle boş polemikler yapıyor; öyle görülüyor. Ancak Çerkesçe de
günden güne ölüyor. Hem bu boş
polemikler ve hem de Çerkesçe’nin bu durumuna ilişkin ne düşünüyorsunuz?
Ali Çurey: Sevgili Ali İhsan, bu didişme sadece
Çerkeslere özgü değildir. Türkiye genelinde kesintisiz bir didişme mevcut.
Görsel veya yazılı basın buna tanıktır.
Hz. Ali’ye izafe edilen bir tümce var: “Cehaletin, egemen
olduğu, bir yerde Alim olmak çılgınlıktır!”
Dahası Dr. Teodor Hertzel de şöyle der: “Bir toplumu
iktisaden çökertmek mi istiyorsun, o toplumun gençlerini havaî işlerle meşgul
et!”
Didişmeler, bilgi ve belgeye dayanmıyorsa, onun adı lâklâkâdır.
Aidiyet bilincinden ve kültüründen yoksun ve çağdaş anlamda bir anlayış bilinci
içinde olmadan yapılan her tartışma sadece ‘DİDİŞME’ ile tanımlanabilir.
Bugün, hangi TV kanalını açarsanız açın, ikili, çoklu
tartışmalı oturumlarda, katılımcılar birbirlerini mat etme yarışı içindedirler.
Kullandıkları Türkçe sözcükleri anlamakta şahsen güçlük çekiyorum ve
dinlemekten vazgeçip kapatıyorum.
Ali İhsan Aksamaz: Dünya çapında çok ünlü şarkıcılarınız
var; biliyorum. Lütfen, bize onların
adları ve ünlü şarkılarından da bahsedin!
Ali Çurey: Sevgili Ali İhsan, ben dünya çapında
şarkıcılarımızın olduğunu ilk defa senden duyuyorum. Ama dersen ki, Türkiye’
de, Ürdün ve Anavatan’da olanları sayabilirim. Ancak “KLASİK” kabul edilen bazı
edebî yazarlarımız ve yazan Çerkesler var Türkiye’de: Ömer Seyfettin ve Ahmet
Mithat Hağur.
Ali İhsan Aksamaz: Yayımlanmış kıymetli kitaplarınız var.
Yayımlanmış sayısız makaleniz var. İlk
makaleniz ne zaman, hangi dergide yayımlanmıştı, hatırlıyor musunuz? Bugüne
kadar makaleleriniz hangi dergilerde yayımlandı?
Ali Çurey: İlk yazım, 1969-70 yılında Kafkas Kültür
Dergisi’nde yayınlanan “SESİMİZ” başlıklı şiirdir (Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:
6, Sayı: 25, Cilt: 6, Aralık- Ocak- Şubat 1970, Sayfa:11).
Daha sonraları, “KAMÇI”, “YAMÇI” da ve Kafkasya da “Адыrэ
Псалъэ - Adige Psale- Adige Sözü Yayını, Nalçik) Gazetesi’nde ve “Адыгэ
Макь-Adige Mak- Adige Duyurusu- Maykop) Gazetesi’nde ve Iуащхьамахуэ Dergisi’nde
çalışmalarım yayımlandı.
“Kafkasya Yazıları” (Çiviyazıları Yayınevi), “Kafkasya
Gazetesi” ve “Yeni Kafkasya Gazetesi” nde yayımlanan yazı ve makalelerimi de hatırlıyorum.
Şimdilerde ise, “JİNEPS GAZETESİ”NDE
“Kalem” köşesinde yazmaktayım. “KAMÇI Gazetesi”nde de köşe yazımın ismi
“Kalem” idi. ÇUREYKO ismiyle yayımlanıyordu. Ayrıca “KAMÇI Gazetesi”nde yayımlanmış
Çerkesceden çeviri yazılarım da vardır.
Ali İhsan Aksamaz: Yayınlanmış kitaplarınız var: “Sözcüklerin
Dilinden Adigheler”, “Hatti- Hititlerin Kökeni- Çerkesler”, “Çerkes Tarihi”, “Sürgün Halk Anadolu
Çerkesleri”, “Hatti- Hititlerde Müzik ve Dans”. Ben bu kitaplarınızı biliyorum.
Başkaları da var mı? Yeni kitap projeniz var mı? Bize müjdeli haberleriniz var
mı?
Ali Çurey: Evet, yayınlanmış kitapçıklarım var. İlki 1989 yılında basılan “Sözcüklerin
Dilinden Adigeler”. Bu kitabımın sponsoru Sn. Uğur Yağan ve Sn. Cengiz Gül’
dür. Bu vesileyle, her ikisine de tekrar teşekkür ediyorum. Bu kitabın ikinci
baskısı 2006’de yayımlandı.
Sırasıyla yayımlanmış kitaplarım şöyle:
1- “SÖZCÜKLERİN
DİLİNDEN ADİGELER”,
2- “Ht”
RUMUZLU “HATTİ-HİTİT HALKLARININ GERÇEK KİMLİĞİ” (Çerkesçesi yayınlandı),
3- “HATTİ-HİTİTLERİN
KÖKENİ ve ÇERKESLER”,
4- “SÖZCÜKLERİN
TANIKLIĞINDA ÇERKES TARİHİNE EKLER”,
5- “HATTİ-HİTİTLER
VE ÇERKESLER”,
6- “ÇERKESLER
VE DİN”,
7- “HATTİ-HİTİTLERDE
MÜZİK VE DANS”,
8- “HAFİTSE
MUHAMMED: ÇERKES BİR GAZETECİ”,
9- “ÇERKES
BİR TENÖR: ALİ TAŞLO”,
10- “FİKİR
BAHÇESİ”,
11- “ÇERKESLER!
ONLARDA KİM?”,
12- “SÜRGÜN
HALK ANADOLU ÇERKESLERİ”.
Şimdilerde yayına hazırladığım çalışmamın ismi ise
“ÇERKESLER NEDEN UYANMAZ?”
Ali İhsan Aksamaz:
Bu söyleşi için size çok teşekkür ederim. Bahsedeceğiniz başka bir konu varsa,
lütfen onu da belirtin! Beyaz sakalınız yere erişsin!
Ali Çurey: Sevgili Ali İhsan, yaşadığımız ve elimiz kalem
tuttukça, yazmaya devam edeceğiz. Şayet, küresel veya bölgesel felaketler
gezegenimizi ve bizleri “YOK” etmezse, doğa yasalarına sadık kalarak, gizemli
beşeri görevlerimizi sürdürmek, var oluşumuzun şükran borcu olacaktır. Evrenin
sonsuzluğu ile insan aklının buluşması yolculuğunda” AKLIN EVRİMİ elbette ki
tekâmül ederek devam edecektir. Böylece bizden sonrakiler de daha ileri boyutta
bir zaman diliminde üretme şansına erecekler. Böyle düşünüyorum.
(O halde varım!)
Bana zaman ayırdığın sana teşekkür ediyorum. Sağlık
içinde senin de sakalın yere erişsin; göğe yüksel!
Ali Çureyik Ğarğalaps:
“90 ʒ̆anaşen dido ren, Radyo Adigek Adiguro ç̆andinaps!”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Ali Çureyi. K̆ult̆uri
çkinişi emektarepeşen arteri ren; Çerkesuli Nena, K̆ult̆uri do Tarixişen
ambaroni gamiçkvineri ardido ketabi do mak̆alepe kuğun. Ma emu 1990-oni ʒ̆anepeşi
geç̆k̆alaşen doni viçinop. “Gazeta Ağani
K̆afk̆asya/ Yeni Kafkasya Gazetesi” do “K̆afk̆asyaşi Noç̆arepe/ Kafkasya Yazılari”
coxoni gamaçkvalaşi organepes isa vort̆it; mak̆alepe çkini aya jur jurnalis gamiçkvineret̆u. Ali Çureyi k̆ala ar int̆erviu
dop̆i ma. Muşi k̆ala muşi biyografi, k̆imet̆oni noçalişepe, Çerkesuli Nena, Çerkesuli
K̆ult̆uri do Çerkesuli Tarixişen bğarğalit. Aya t̆ekst̆i ren int̆erviu çkinişi.
Ali İhsan Aksamazi; 11 XIII 2019)
+
Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat
do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So dibadit? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit?
Çileri reti? Berepe do motape giqonunani? Andğaneri ndğas so skidut? Mu mesleği
giğunan? Namu nenape giçkinan? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!
Ali Çureyi: Noğa Amasya-Merzifonişi oput̆e Tavşandağis
dovibadi, yepçkindi. Ma doviguri geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas noğa Merzifonis. Noğa
Merzifonişi İrfani coxoni geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas doviguri. Uk̆ule noğa Merzifonişi
№ 1 Ç̆it̆a Zabitiş Oşkenani nʒ̆opulas doviguri. Uk̆ule Noğa Erzincanişi Askeruli
Lises doviguri. Uk̆uleti doviguri K̆ara- Harbişi Nʒ̆opulas Nananoğa Ank̆aras.
Ho, çileri vore ma. Jur bere komiqonun; arteri k̆ulani
ren, majurati biç̆i. Berepe çkimis coxonan Tijin do Canberk̆i. Biç̆i bere
çkimişen ar mota komiqonun. Janves(w)-ik iguraps Yeditepe- Universit̆et̆işi
İnşaatiş Muendisobas. 30 ʒ̆ana ren, k̆ulani
çkimi ren Nanadixas, K̆afk̆asyas. K̆ulani çkimiti çileri ren. Andğaneri ndğas, k̆ulani
çkimi ren mamgurapale do k̆andidat̆i doçent̆i Soxumişi Universit̆etis,
Apxazetişi Cumhuriyetişi Nananoğas.
Andğaneri ndğas, noğa İst̆anbolis pxer ma, noğa İst̆anbolis
pskidur. T̆ek̆audi t̆ank̆- p̆ersonaliş binbaşi
vore. Serbest̆ulo ticareti vikip. Turkuli, Çerkesuli, dobağine İngilisuri do armʒika
Rusuli komiçkin.
1990 ʒ̆ana rt̆u, Nanadixaşa mepti ma. Xatti- Xititepeşen
ambaroni noçalişepe komiğut̆u, emuşeniti K̆aberdey- Balk̆ariş Ot̆onomiuri
Cumhuriyetişi Nalçikişi Universit̆et̆ik Ak̆ademiuri Dip̆loma komomçu Xititolojişi
speros. Mtini giʒ̆vat, Xattur-Xitituri nenapeşi xçetomoni çkinerk̆oçi vore ma, ti-çkimi
aşo pşinap. Udodginu- udoxunu, 1962 ʒ̆anaşen doni, Adiguri Nenaşi zit̆apeşi şvelaten
Adiguri Tarixişi mpuleri magzalobas vore. Edo ç̆areli tarixi çkini goşogoru do
oxoʒ̆onu şeni jurdoguriten viçalişep ma.
Ali İhsan Aksamazi: Tkvan Çerkesi cinconi ar xalk̆işi
bere ret. 1864 ʒ̆anas, K̆afk̆asyaşen uçvuten get̆k̆oçineri ocağepeşi arterişi
bere ret; eşo komiçkin ma. Nak̆otxani nesilişen mohaciri ret? Nak̆otxani diʒxirişen
mohaciri ret tkvan?
Ali Çureyi: Giçkit̆an; “Çerkesi cinconi” va vore ma, mtelo Çerkesi vore ma. Ho, K̆afk̆asyaşen
uçvuten get̆k̆oçineri ar xalk̆işi bere vore ma. Masumani diʒxirişen vore. Masumani
diʒxirişen mohaciri vore ma.
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesyaşi namu muxurişen rt̆es
p̆ap̆uşp̆ap̆upe tkvani? Aʒ̆iti ekoni oput̆e tkvani geladgini ek? Mu coxont̆u
ekoni mcveşi oput̆e tkvanis? Mu coxons akoni oput̆e tkvanisTurkiyes? Akoni oput̆e
tkvanişi mcveşi, ağani coxo mu noren? Ekoni mzaxalepe tkvanis mu gvari uğut̆es?
Çerkesyas ekoni oput̆e tkvanişa iditi?
Ali Çureyi: P̆ap̆uşp̆ap̆upe çkimi ren uçvuten
get̆k̆oçineri andğaneri K̆araçay- Çerkesk̆i coxoni muxurişen. Ekoni oput̆e
çkinis aʒ̆iti coxons Besleneyi. Akoni oput̆e çkinis coxons Tavşandaği. Mtini gi3vat; xut mahalleşen ʒ̆opxineri ren
akoni oput̆e çkini. Namtini orapes, resmuro Jileni, Oşke do ʒ̆aleni “Byuk̆işi” oput̆epe
yado işinen. Ma vore “Jileni” oput̆eşen. Alosmanuri coxo rt̆u “Hitamiye”. Oput̆es
Çerkesulo coxons “Çencikoy- Чэнджыкъуей”.
“Gvari” ren dido beciti Çerkesepe şeni. Aya adeti mundes, muç̆oşi do mi do miepe şk̆elen
iʒ̆opxinu, mtelo va içkinen. Mara aya adetik moʒ̆irapan, Çerkesepes uğut̆erenan
şkarguroni oktalaşi sist̆emi; eşo oxoiʒ̆onen.
Ho, ekoni oput̆e çkimişa mepti ma. Ar fara var, dido fara
mepti ekoni oput̆e çkinişa. Artneri gvaroni mzaxalepe çkimiti kobžiri ek.
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesuli Nena ren k̆oçinobaşi irişen
mcveşi nişanepeşen arteri. Çerkesuli
Nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğurati. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe
şinaxeri ren Çerkesuli Nenaşi doloxeti; dido mcveşi nenapeşi doloxeti şinaxeri
ren k̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe, eşo. Ma aşo vizmon. Çerkesuli Nena
skidaşi, k̆oçinobati skidasinon. Çerkesuli nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati
domiğurasinonan. Aya ren çkimi zmona do gagnapa. Tkvan muepe izmont aya zmona
do gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye ren dido xampa Çerkesuli Nena steri
nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba; aya ren k̆oçinobaşi k̆ult̆uruli
xampoba. Murenki, çkin didopeten çkar mutu va miçkinan aya nenape çkinişi
renobaşen. Tkvan aya xali şeni muepe izmont? Aya xalişi nena- gemktiru mi
ren? Muepe gatkvenan tkvan?
Ali Çureyi: Aya k̆itxala tkvani ren
dido mçire. Emuşeniti lingvist̆uro do p̆olit̆ik̆uro
speroşen molaşinu domaç̆irs; ma eşo visimadep. ʒ̆oxle; çkvadoçkva lamtinalepeşi
çkvadoçkva nenapeşen molagişinat. Mteli k̆oçinobaşi oşkaruli monoçane do
oşkaruli k̆imet̆i ren aya nenape. Edo xeʒalapekti aya dulya aşo žiropan yado
mepşvenat. Aya dulya aşo iqvaşi, emindros aya p̆roblemi “namu suveriten”
voçodinat yado xeʒalape k̆ala ok̆oğarğalu ren perpu. Mara dulya aşo va ren. Xeʒalepek, “tkva tkva va retya, tkvan aya
dulya aşo gonk̆vatitya, miʒ̆umernan. Amk̆ata zmona do gagnapaşi mance k̆ala mu
do muç̆oşi bğarğalaminonan?!
Va ğuras yado k̆oçinobak namtini skindinape oskedinu şeni
“gzalepe gorups do şurdoguriten içalişeps!” Xeʒalapek lamtinala çkinişi renoba
va şinaşi, lamtinala çkini nananena muşiten “ğurun” yado xeʒalepes muç̆oşi vuʒ̆vaten?
Renoba çkinis mxuci va meçaps do nananena çkinis muç̆oşi mxuci meçaseni?!
Turkiyes aya dulya mu xalis ren? Aʒ̆iti aya xalişa
komoptat! Aya k̆itxalaşi nenaşgektira şinaxeri ren Turkiye Cumhuriyetişi k̆ult̆uruli
varna p̆olit̆ik̆uri gagnapaşi doloxe: 1- Doloxeni nt̆erepe, 2- Galeni nt̆erepe.
Aya dulya aşo ižiren do eşoti hukmi ixvenen.
Doloxeni nt̆erepe: a- Sep̆arist̆epe, b- İrticaluri Faaliyetepe.
Xeʒalapeşi aya hukmitenti, Turkuli Nenaşen met̆a ar çkva
nenaşi mğarğaluşi lamtinalepe işinen sep̆arist̆obaşi
doloxe. Kurduli, Çerkesuli,
Lazuri Nenapeşi mğarğalupe işinen aya sep̆arist̆obaş
gagnapaşi doloxe. Edo amk̆ata nenapeşi k̆anonuri st̆at̆ut̆işa çkar toli
va uğunan xeʒalapes. Ma aşo komiçkin do aşoti matkven. Aya dulyati aşo miçkit̆an!
Ali İhsan Aksamazi: Mu iqven, aʒ̆iti molapşinat Çerkesuli
Nenaşen! Çerkesuli namu nenaşi ocağişen
ren? Çerkesuli nena reni, varna ar majura nenaşi lehçe/ diyalekt̆i reni?
Ali Çureyi: Amk̆ata dulyapeşen
ambaroni xçetomonepeşen va vore ma; ipti aya giçkit̆an! P̆ap̆uşp̆ap̆upeşen,
nanaşen do tarixi çkinişen genomskide nena çkimi va gondunas, ma xvala aya
minon.
Lingvist̆epeşi ambariten giʒ̆vat:
K̆afk̆asuri Nenapes kuğunan jur nenaluri ocaği; eşo matkven mati. Moro mu;
Çerkesuli ren meçkineri nena. Lehçe/diyalekt̆i va ren. Lehçe/diyalekt̆i iqvaşi, ar çkva mengaperi dudnenaşi
renoba dvaç̆irs. Emk̆ata mengaperi
dudnena va uğun Çerkesuli nenaşi ocağis. Mara, “Çerkesuli Nenas” şive, lehçe/
diyalekt̆i uğuni yado mk̆itxupt na; “ho”, kuğun.
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesuli Nena coxoten miçkinan çkin
aya nena. Çerkesuli Nenas çkva majura coxopeti uğuni? Çkva coxopetenti içkineni
Çerkesuli Nena? Mu iqven, aya ambarişenti molamişinit!
Ali Çureyi: Aya dulyapeşen
ambaroni do uambare dido k̆oçik udodginu niza qu do xoloti ikips aya coxoşi
gurine, “Çerkesi”, aya ren, eya va ren yado. Aya coxoşi cinci şeni, ʒ̆oxle ç̆areli mcveşi Arabuli rabisk̆apeşen, uk̆uleti
Yulvaluri Nenapeşen İnglisuri Nenaten ç̆areli rabisk̆apeşen molaşinapan namtini
k̆oçepek. Aya coxo, “Çerkesi”, xtimeri ren Çerkesuli “Oraşi Askerişen” varna Çerkesuli
“K̆afk̆asyaşi K̆oçişen” yado ambarepe
momçapan namtini k̆oçepek. Ginže nenaşi mk̆ule; aya coxo “K̆afk̆asişen” xtimeri
ren yado molaşinapan namtinepek.
Çkin Çerkesepek ti-çkinis
Adige vuʒ̆umert. Ti-çkinişenti eşo molapşinapt. Aya zit̆aşi et̆imolojik̆uri cinci Çerkesuli “Mjoraşi
Berepeşen” xtimeri ren yado molaşinapan namtini k̆oçepekti. Mati aya zit̆aşi
cincişen molapşineret̆i “Zit̆apeşi Nenaşen Adigepe” coxoni gamiçkvineri buk̆let̆i
çkimişi doloxe. Aya zit̆a mulun Çerkesuli “Babaşi diʒxirişen” yado dop̆ç̆areret̆i
ma. Edo xoloti eşo ptkumer ma. “A. DE - Адэ -Ды- ты” ren “baba”. “Ghe – rэ” ren
“qole-t̆est̆isi” Adiguri tibburi nenas, “Saxe – шахэ” k̆ala.
Çerkesepek ti- mutepeşis Adige
uʒ̆umernan. Çerkesepes kuğunan vit̆ojur t̆omi. Mara namtini diʒxirimşinepek va
şinapan ti-mutepeşi aya vitojur t̆omişi doloxe. Çodinuro, tarixişi ʒ̆oxleneri
ndğalepeşen andğaşa kort̆es do korenan Çerkesepe aya kianas.
Lingvist̆epek kožires Xattur-Xitituri
zit̆ape do doxazires ar zit̆apeşi t̆ablo. Mati kobžiri sumoşi Adiguri zit̆a eya
zit̆apeşi t̆abloşi doloxe. Aya sumoşi zit̆a ixmarinen ak̆t̆iuro andğaneri
Adiguri Nenaşi doloxe. K̆oçis Çerkesuli (Adiguri) Nena uçkit̆aşi, aya sumoşi zit̆a
aʒaden k̆aixeşa Adiguri Nenaşi mğarğalupe k̆ala. Emindros aya mu noren, p̆ea?!
Çkimi çkinaten, Çerkesepe (varna
Adigepe) renan Xatti-Xititepe coxoten ç̆areli Xalk̆i varna Xalk̆epe (entepeti
vit̆ojur t̆omişen ʒ̆opxineri renan do entepeti xvameri vit̆ojurepe yadoti işinet̆es).
Edo K̆afk̆asya- Ç̆it̆a Asya- Mezop̆ot̆amyaşi dixapes skidut̆es entepe.
“Vaktak̆i” (Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэр ЩIым
Щытехуэм- Cğat̆a ar nʒaşkva (met̆eori) melu aya muxurişa do eşo yeçkindu Uçazoğa!
Edo aşoten Uçazoğak K̆afk̆asya Anadoluşen
ok̆ortups. K̆afk̆asya do Anadoluşi xalk̆epe artimajuraşen mendra doskides. Entepeşen namtinepe doskides Ç̆it̆a Asya- Mezop̆ot̆amyaşi
dixapes. Uk̆ule K̆afk̆asyas doskiderepe moxtes cumalepe mutepeşişa. “Xititi”
coxoni xalk̆i ren entepeşi diʒxirişen. Aya ren idia. Mara Nuhiş T̆ufanişi Mit̆isti
mengaperi ambari kuğun!
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesuli nenas muk̆o şive/ lehçe/
diyalekt̆i uğun? Rusyaşi Federasyonişi do Turkiyeşi Cumhuriyetişi namu
muxurepes iğarğalinen aya şive/ lehçe/ diyalekt̆epe? Çkva namu dobadonapes iğarğalinen Çerkesuli
Nena?
Ali Çureyi: Andğaneri ndğas,
Çerkesuli nenas kuğun jur diyalekt̆i. Arterişi şkaguri ren Nalçiki do majuraşi şkaguri ren Mayk̆opi. Aya jur diyalekt̆ikti ixmars “K̆iriluri
Alboni”. Ar Çerkesis aya jur diyalekt̆işen arteri k̆aixeşa uçkit̆aşi, majura
diyalekt̆iti k̆aixeşa oxvaʒ̆onen do ağarğalen. Ho, moro, jur diyalekt̆isti
artimajuraşen goçkvaneri namtini zit̆ape kuğun. Mara aya va ren didi p̆roblemi.
Rusyaşi Federasyonis, Nanadixas, Turkiyeşi Cumhuriyetis, Urdunis, İsrailis do Suriyes
iğarğalinen Çerkesuli Nena didopeten. Mʒika rt̆as nati, Misiris, Libyas do Amerik̆aşi
Ok̆ontaleri Oxenʒalepesti iğarğalinen Çerkesuli Nena
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Çerkesuli Albonişen
molamişinit, mu iqven! Muk̆o xonaroni bonca, muk̆o uxonare bonca do muk̆o diftong
uğun Çerkesuli Nenas?
Ali Çureyi: Nalçiki- Çerkesk̆işi Çerkesuli Nenas kuğun
jureneçi do vit̆on çxoro (59) bonca. Aya
boncapeşen anşi ren xonaroni. Majura Çerkesuli diyalekt̆is kuğun çxoro xonaroni
bonca. Mtini giʒ̆vat; aya dulya şeni dobağine ambari dogaç̆irnan na, lingvist̆epes
k̆itxit. Aya çkva k̆ai ren; eşo matkven ma aʒ̆i.
Ali İhsan Aksamazi: ma komiçkin; K̆afk̆asyas skideri
Çerkesepes kuğunan K̆iriluri Albonişen yeçkindineri Çerkesuli Alboni. K̆afk̆asyaşi
aʒ̆ineri mteli Çerkesepek artneri alboni ixmarnani? Mu iqven, aya dulyaşenti
molamişinit! Turkiyes skideri namtini Çerkesepes kuğunan Latinuri Albonişen
yeçkindineri ar alboni; aya komiçkin ma. Namtini Çerkesi Gamantanerepek
nodgitupan Latinuri Albonişen yeçkindineri aya Çerkesuli Albonişa. Namtini
gamantanerepek reak̆siyoni meçapan. Aya xali şeni tkvan mu izmont?
Ali Çureyi: Ho!
Nanadixa K̆afk̆asyas skideri Çerkesepes kuğunan K̆iriluri Albonişen
yeçkindineri Çerkesuli Alboni Nalçiki-Çerkesk̆i-Mayk̆opi coxoni sum ot̆onomiuri
muxurepe mutepeşis. Diasp̆oraşi Çerkesepes
oxmaru unt̆es dobadona mutepeşi alboni. Edo aʒ̆iti eşo. Mara aya dulyaşen
gecgineri gamaxtes.
Mara k̆aixeşa miçkit̆an; aya ugecginoba xvala albonişen
va yeçkindu do xoloti va yeçkindun. “Nena”
irden, iğarğalinaşi do dvaç̆ironi iqvaşi. Ar-jur k̆oçişi guri şeni, eşo va
irden nena.
Gurişmeç̆voni p̆at̆i ambari ren, Diasp̆oras xmareli amk̆ata
albonepe gecgineri va gamaxtes aya dulyaşen; nena- gemktiru ren akoni zalimuri p̆olit̆ikape.
Tkvanti aya dulyaşi sebebepe kogiçkinan.
Aʒ̆iti Lat̆inuri Albonişen yeçkindineri ar alboni iʒaden Turkiyes. Çkimi
nositen, aya alboni dvaç̆ironi va ren. ʒadineri dulya xolo oʒadu ren aya. Dido
samimi va ižiren.
Turkiyeşen jur saatoni mendra Nanadixas, ekoni Çerkesepes
K̆irilişen yeçkindineri Çerkesuli Alboniten ç̆areli dido ketabi kuğunan. Ekoni
aya ketabepe ožiru şeniti, çkar endoli va ren açkva andğaneri ndğas. Dulya eşo
iqvaşi, muşeni Lat̆inuri Albonişen yeçkindineri ar alboni?
Çerkesuli Nenaşi mğarğalupe şeni, K̆irilişen yeçkindineri Çerkesuli Alboni endoli
va ren. Çerkesepeşi k̆arta diasp̆ora şeni ar çkva alboni oxaziru va ren
pelaperi. Eşo iqvaşiti, Jap̆onuri, İbranuri do Arabuli Albonepeşen yeçkindineri
ağani albonepeti oxaziru domaç̆irnan! Ayati ren upelaperi. K̆aixeşa ižiren, am cumalepe
çkinik çarepe gorupan nena çkini oskedinu şeni.
Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa komiçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zit̆ape majura
nenapeşen. Çerkesuli Nenasti majura nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğuni? Didopeten
namu nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğun Çerkesuli nenas? Aya eʒxeri zit̆ape
didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Çerkesuli nenaşen eʒxeri
zit̆ape uğuni?
Ali Çureyi: K̆arta
nenas majura nenapeşen eʒxeri zit̆ape kuğun. Ayati dido normali ren; eşo
komiçkin ma. Çerkesepesti manžageri xalk̆epeşi nenapeşen eʒxeri zit̆ape kuğunan.
Majura xalk̆epe k̆ala Tibbişi, xuk̆uk̆işi, ticaretişi do p̆olit̆ik̆aşi speropes
xmareli opapeşdoloxeni namtini zit̆a do t̆erimepeşi oşkaruli mance oqopimu ren
dido normali.
Rusuli Nenaşi, K̆ipçak̆uri Nenaşi, Anadoluş Turkuli
Nenaşi do Arabuli Nenaşi tesiri kuğun Çerkesuli Nenas. Aya manžageri
lamtinalepesti Çerkesuli Nenaşen eʒxeri zit̆ape uğunani?!
Aʒ̆iti nena gegiktirat; ho, moro, manžageri aya
lamtinalepeşi nenapesti eʒxeri zit̆ape kuğunan Çerkesuli Nenaşen; micerit, aya
Çerk̆esuli zit̆a do t̆erimepe giʒ̆vatşi, nosi gogişaşasenan, gaak̆viraginonan. Amtepeşi gale, Xvameri ketabeşi doloxeti
çkineburi zit̆ape xmareli ren. Amk̆ata zit̆apeşen molapşini ma gamiçkvineri buk̆letepe
çkimişi doloxe. Mara, giçkit̆an, ma amk̆ata dulyapeşi xçetomonepeşen va vore.
Emuşeniti emk̆ata lingvist̆uri dulyapeşen meydanepes molaşinu va memomskun. Ma
xvala amk̆ata zit̆ape “bžirop”. Amk̆ata zit̆apeşen molaşinu çkimi vardo,
xçetomononi ak̆ademisyenepeşi dulya ren aya; ma aya aşo komiçkin, tkvanti aşo
giçkit̆an!
Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆iti Çerkesuli Nenaşi
ak̆ademik̆uri noçalişepeşen molapşinat! Çerkesuli Alboni ipto mundes do so
gamiçkvinu? Mi varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆oncğonerepe? Namu
Albonişen yeçkindineri rt̆u iptineri Çerkesuli Alboni; Arabuli Albonişeni, Lat̆inuri
Albonişeni, K̆iriluri Albonişeni?
Ali Çureyi: Alboni xvala Çerkesepeşi vardo, ardido xalk̆işi
p̆roblemi ren; aya k̆aixeşa içkinen. Edo
dulya aşo iqvaşi, aya ren Çerkesepeşi p̆roblemiti. Emuşeniti, Çerkesi Gamantanerepekti
iroras çarepe gorupt̆es aya xalişa. Avok̆at̆i Yaşar Baği do Avok̆at̆i Sefer
Berzek̆is noçalişepe kuğun albonişi speros. Edo aya noçalişepek k̆ut̆alişa nena
gegiktirapan. Ma xvala mk̆uleşa molaşinu domaç̆irs aʒ̆i do aşo matkven.
Çkin, Çerkesepe uçvuten get̆k̆oçineri vort̆it Osmanlişi
dixapeşa do akoni albonişa eşo varna aşo gegaperi- gegapineri vort̆it. Alosmanuri
Albonişi landes vort̆it. Eya albonişa gegaperi- gegapineri vort̆it. Uk̆uleti
Turkiyeşi Lat̆inuri Albonişi landes vort̆it çkin. Aʒ̆ineri Turkuli albonişa
gegaperi- gegapineri voret. Edo aya xaliten,Turkiyeşi Lat̆inuri Albonişen akoni Çerkesuli Alboni yeçkinderet̆u. K̆uba Şabanişi noçalişe rt̆u asteri alboni,
emindros. ʒarobaş Rusya şk̆ule Sovyetistani yeçkindu. Edo Lat̆inuri Albonişen
yeçkindineri Çerkesuli Alboni ixmarinu ekoni Çerkesepeşi şkas mk̆ule oraş
morgvalis. Uk̆uleti K̆irilişen yeçkindineri Çerkesuli Alboni ixmarinu andğaneri
ndğaşa Rusyaşi Federasyonis. Dido pelaperi ketabepe gamiçkvinu ekoni eya
alboniten. Eya alboni va ren dido meç̆ireli. Çerkesuli Nenaşi mğarğalu şeni dido
perpu ren ekoni alboni.
Ali İhsan Aksamazi: Turkiye do K̆afk̆asyaşi gale;
iptineri Çerkesuli Alboni, zit̆apuna do ketabepe mundes gamiçkvinu? Aya
noçalişepeşi goʒ̆oncğonereoe miepe rt̆es?
Ali Çureyi: ʒ̆oxleti ambari
muşi mekçeret̆it; Arabuli do Lat̆inuri albonepeten namtini noçalişepe ixveneret̆u
Suriyes, Urdunis do Turkiyes. Eşo giʒ̆vat; Adiguri Mevludi. “rьуазэ
(Guaze)” coxoni gazetas, hemi Arabuli do hemiti Lat̆inuri boncapeten
gamiçkvineret̆u. Suriyeşi aʒ̆ineri gazetapeşen “Marjes” hemi Lat̆inuri hemiti Arabuli
Albonepeşen yeçkindineri Çerkesuli Albonepeten noç̆arepe gamiçkvinen. Aya
ambari itariğen Turkiyeşi Boncaşi Gektalaşen ʒ̆oxleni oraşen.
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesepes nʒ̆opulape uğunani Rusyaşi
Federasyonis? Aya nʒ̆opulapek muk̆o saatoni Çerkesuli gamantana- gurapa meçapan
Rusyaşi Federasyonis? Çerkesuli gazeta-radyo-t̆elevizyonepe reni Rusyaşi
Federasyonis? Aya Çerkesuli radyo-teleyizyonişi ç̆andinape muk̆o oraloni ren? Aya
Çerkesuli gazeta- jurnalepe muk̆o p̆eriyodoni
ren Rusyaşi Federasyonis?
Ali Çureyi: Qorepeli Ali
İhsani; aya k̆itxalepeşi nenaşgektirape xes komiğun ma. Nanadixa K̆afk̆asyaşen
Nalçikuri Zarina K̆anok̆ue do Mayk̆opişen Şengul İyiguni coxoni şurimşinepek amk̆ata
ambarepe komomçeret̆es. Mati entepeşi aya ambarepe mekçat:
Ekoni
Çerkespes doxmeli nʒ̆opulape va uğunan mara, berepeşbaği kuğunan. Edo aya
berebeşbağepesti Çerkesuli gamamtana- gurapa kuğunan.
Geç̆k̆apuroni
do oşkenani nʒ̆opulapes jur saatoni Adiguri dersepe kuğunan ar dolonis. Mç̆aralobatiren
aya oraşi doloxe.
Goʒ̆os
xut nʒ̆opula iʒxunu. Adiguri sinifi kuğun. Entepeşi arteri ren Adigeşi Cumhuriyetişi
№ 1 Cimnaziyumi. Aya nʒ̆opulas kuğun Adiguri ofisi. Aya ofisi guinʒ̆k̆u anʒ̆os.
Adiguri
“Adige Maq” coxoni gazeta gamulun 8 Mirk̆ani 1923 ʒ̆anaşen doni. Aya gazetaşi ʒ̆oxleni
coxo rt̆u “Sosyalistiçeski Adıgeya” ,
mara aya coxo goiktirinu “Adige Maq”işa. Aya rt̆u1992 ʒ̆anas.
Mç̆aralobaşi
jurnali “Zekhoşniğ/ Cumaloba” gamiçkvinen1924 ʒ̆anaşen doni. Aʒ̆iti gamiçkvinen
aya jurnali.
90 ʒ̆anaşen
dido ren, “Adige Radyok” ç̆andinaps. Adiguri Radyok Adiguri Nenaten ç̆andinaps.
Aya ren Rusyaşi Federasyonişi Oxenʒaleşi Radyoşi doloxe. Edo namtini memʒxveri p̆rogramepeten
ç̆andinaps.
Adigeşi
T̆elevizyonik p̆ak̆et̆uro ç̆andinaps 15 dek̆ik̆oni p̆rogramepeten. 1991ʒ̆anaşen
doni ç̆andinaps aya t̆elevizyonik. Saati 9-s 20 dk̆; saati11:25-s 20 dk̆; saati17-s 20 dk̆; saati 7.07-s 2dk̆; saati 7.35-s
5.dk̆ ç̆andinaps aya T̆V-k. Ar ndğas mtelo 67.dk̆-oni Adiguri ambari meçaps.
Saati
9.30-şen saati10-şa t̆emat̆ik̆uri Adiguri p̆rogramepe ç̆andinaps Adige T̆V-k.
Aya ren sum dğas ar dolonis.
“Radyo Adigek” ç̆andinaps Adiguri mk̆ule
ambarepe 10 dk̆-ş morgvalis. Entepeşi juri ren ç̆umanis do majurati ren ondğeneri
şk̆uleni p̆rogramis k̆arta ndğas. Amtepeş gale, Saati 16:20-s 30.dk̆-oni t̆emat̆ik̆uri
rop̆ort̆aji steri p̆rogramepe ç̆andinaps aya radyok. Ar dolonis jur fara ç̆andinaps
aya p̆rogramik.
Adiguri
galeni servisik ç̆andinaps Mjaçxaşi limcis. Aya p̆rogrami ren saati 21-şen 22-şa.
Edo ar birapa do muşi mcveşi ambari ognapaps aya p̆rogramik, “Ziwored Yihişe”; Obişxaş
limcis saati 20-şen 21-şa Cemakh/ Ranʒkala”. Saati 20-şen 21-şa Adiguri,
Arabuli de Turkuli Nenapeten ç̆andina koren Tutaçxaşi limcis. Aya p̆rogramişi
coxo ren “Nanadixaşi Xonari”.
Antepeş
gale, saati 10-s 10 dk̆-oni Adiguri mk̆ule ambari do rek̆lamişi ç̆andina kuğun Radyo
Mayk̆op̆is.
Adigey
T̆V-s mtelo 2,5 saatoni Adiguri ç̆andina kuğun ar doloniş morgvalis.
Amuş
gale, Zarinaşen K̆abardeyişi ç̆andinapeşi
ambariti mekçaten.
“Nur”
coxoni jurnali do “Oşhamahua Adige Psalhe” coxoni gazete gamulun Adiguri
Nenaten. K̆abardeyis Adiguri nʒ̆opula va ren.
Radyo do t̆elevizyonişi p̆rogramik ç̆andinaps Çerkesulo namtini
saatepes. Mara 24 saat̆oni çkar p̆rogrami va ren.
Jur t̆elevizyonişi
k̆anali kuğun K̆abardey- Balk̆arişi Cumhuriyetis. Mk̆ule oraloni sp̆ort̆ul-k̆ult̆uruli
faaliyetepeşi ambarepe do majura dulyapeşi ambarepe ognapaps aya jur k̆analik. K̆abardeyuli
do Balk̆aruli Nenapeten ambarepe niçinen artneri nispetiten ç̆umanis, ondğes do
limcis. Doxmeli gamantana- gurapaşi
muessese çkar va ren aya sum cumhuriyetis; Çerkesk̆is, K̆abardeyis, Adigeyis. Adiguri Nena- Mç̆aralobaşi do K̆abardeyuli Nena-
Mç̆aralobaşi filolojişi fak̆ult̆et̆epes mtelo gamantana-gurapa niçinen xvala
universit̆et̆is
Doxmeli
t̆elevizyonepekti Çerkesuli p̆rogramepe ç̆andinapan meçkineri ndğalepes.
Ali İhsan Aksamazi: Radyo- t̆elevizyonişi ç̆andina va rt̆aşi;
gamantana-gurapa va rt̆aşi, Çerkesuli nenape steri nenapes oskiduşi xali va
aqven. TRT̆- Kurdulik ç̆andinaps 7/24-s. Mara TRT̆-k Çerkesuli nenaten va ç̆andinaps.
Aya xali şeni tkvan mu izmont? Muepe gatkvenan tkvan?
Ali Çureyi: Qoropeli Ali İhsani; “dinişen”, çkva mtini nenaten
giʒ̆vat na, “ceraşen” yeçkindineri
gagnapaten ar oktala oʒ̆opxu şeni, oxenʒaleşi mteli menceliten şurdoguriten
içalişeps aʒ̆ineri xeʒalak. Aya xalişa nodgitu şeni, çkar mitis, çkar muesseses
menceli va uğun. Amk̆ata k̆oçepes do muessesepes irrasyonaluri do xurafuri
suverepeten k̆ibiri oʒ̆iru do dostibinu xeʒalak do emuşeni.
Andğaneri ndğas, teat̆ros voret do k̆oltuğişen p̆iyesis
voʒ̆k̆ert; çkin aya xalis voret. Ğuraşmedginoba,
oxori çkinişi nek̆naşa moxtaşi, gonepti “aya mu noren” yado eya xali ok̆itxuşi menceli va maqvasunonan.
Gonepti aʒ̆ineri aya t̆ablo ren uça. Mara xolos oput̆e şeni mdade va dogaç̆irs;
ma aşo komiçkin. Muşeni aşo giʒ̆vit ipti?! Eşo nena gegiktirat; k̆aixeşa quci
momçapt na, xeʒalak va numxvacups k̆ult̆uri çkvanerobas. Mara eşo ikips. Roli
muşi eşo osağups do mutu var. Edo aya k̆ult̆urepe
k̆anoniten çkar va çumers aya xeʒalak.
Komiçkinan; aya xeʒala menceloni ren Meclisis. Xeʒalak
guri muşi şeni, k̆arta k̆anoni ikips Meclisis; ayati komiçkinan çkin. Aʒ̆i ma
matkven; eşo ptkva: nenaten k̆arta hak̆i meçaps aya xeʒalak; eşo ižiren. Çerkesi,
Kurdi do Lazi k̆oçepe, hele aʒ̆i miʒ̆vit, aya oktala muk̆o demok̆rat̆i ren?! Aʒ̆i
amk̆ata milletepes nananenape muteşiten aç̆arenani, ak̆itxenani, T̆V-peşen
ağarğalenani?! Aya hukmis renan aya
dulya. Mara mtini ambari aşo va ren. Xʒalak mtini noğira (xvameri magzaloba) muşi oxerʒelinu şeni, k̆arta gza mubahi şinaps.
Aʒ̆ineri xali aşo ren do mutu var! Entepeşi
oktala ixorʒelinaşi, eşo tkvasen xeʒalak: “Dinişcumaloba ren irişen beciti. Dini
çkinik çkar mitis p̆atinoba va oğodaps. K̆ureyşuri
Arabuliten oxvamu do dinişi esasepeten oskidus mevaqonat!”
Nasyonist̆epe do dinuri fondamant̆alist̆epe xes xe
meçameri renan. “Movaru” do asimilasyonişi p̆olit̆ik̆apes ar renan. Nasyonalist̆epeşi
“artianoba” do aya xeʒalaşi “dinuri fondamant̆alist̆oba” ren artneri gzas. Mara mtini dindari k̆oçepekti
numxacupan aya “dinuri fondamant̆alist̆uri” notkvalepe do noxvenepes. Gurişmeç̆voni
ren, aya orati ren medgineri çkini xalişa.
Çkin çkva do çkva k̆ult̆urepeşi mancepe voret. Çkin so
voret, aya beciti va ren. Çkin mu cera miğunan, ayati beciti va ren. Mara çkin samimi
do helali k̆oçepe voret na, k̆ult̆uruli renoba çkini oskedinu şeni, k̆anoniten
garant̆epe ok̆vandu do ok̆obu domaç̆irnan k̆arta xeʒalaşi oras.
Ali İhsan Aksamazi: Mu iqven, Çerkesi sulalepeşenti molamişinit!
Aya sulalepe so skidunan Turkiye Cumhuriyetis, Rusyaşi Federasyonis do majura dobadonapes?
Turkiye Cumhuriyetişi, Rusyaşi Federasyonişi do majura dobadonapeşi namu
muxurepes skidunan aya sulalepe?
Ali Çureyi: Tkvan Çerkesi sulalepe tkumert. “Sulale” otkvaluten
mu otkvalu ginonan?! Ma k̆aixeşa va oxomaʒ̆onu do emuşeni! Çerkes t̆omepeşeni,
Çerkesuli ocağepeşi ot̆ant̆ik̆uri gvarepeşeni; namuşen molamişinapt ?!
Sulale ren ar gvarişi k̆oçepe. Turkuli Gvarişk̆anoni
kogamaxtu 1934 ʒ̆anas. Aşotenti k̆arta Turkuli dobadonaris aqu tito gvari. Mara
aya k̆ai va iqu. Andğaneri ndğas, oşepeten ocağis ar gvari kuğunan, mara
artimajuraşa mzaxali va renan. Mi, mişi ek̆raba ren; mişi mişi sulaleşen ren; aya
va içkinen. Aya ren didi k̆aosi!
Solen, mundes, muç̆oşi, muşeni yeçkindineri ren, rabisk̆apetenti
va içkinen mara, Çerkesepes aqveret̆u gvarepe. Ar Çerkesi majura k̆ala ok̆vagaşi,
iptinero arik majuras eşo k̆itxups: “Miepeşen re? УхэTхэ?” Majurak iptinero t̆omi muşişi coxoten, uk̆ulete
ot̆ant̆ik̆uri gvariten geuktiraps.
Ali İhsan Aksamazi: Andğaneri ndğas Çerkesuli Nenati ren menoʒxune
dersepeşen arteri oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepeşi muk̆onoba do ora
dobağine reni Çerkesuli Nenaşi oskedinu şeni? Tkvan aya dulya şeni mu izmont?
Ali Çureyi: Çkar Etnik̆uri Xalk̆is k̆ult̆uruli minobaten
oskiduşi xali va uğun; ma aşo vizmon.
Muşeni?! İpti eşo k̆abuli oxvenu
domaç̆irnan: Çkin Çerkesepes, Kurdepes do
Lazepes komiğunan dido mcveşi k̆ult̆uruli k̆imet̆epe. Edo aya k̆ult̆uruli k̆imet̆epe
çkini va renan çkar mitişi baxçişi.
“Eya mepçi! Aya mepçi!” yado tkumers aʒ̆ineri xeʒalak. Xeʒalak
mak̆vande moğerdinaps do eşo ikips. Aya k̆abuli vikipt na, k̆arta xeʒalaşi k̆arta
ti-mçxuşa moxva dulyati k̆abuli vikip. Edo aya moxva va ren k̆ulturuli minoba
çkini oskedinu şeni. Dulya aşo iqvaşi, mu oxvenu domaç̆irnan?!
Nenaşgektira eşo ren: “K̆anoniten garant̆i minonan çkin!”
Hele quci mepçat, Bulent Arinç Begik mu tkumers:
“Çerkes Etemi xaini va ren, gurami ren. Çkin vonʒ̆uranaten
aya xilafi xali mk̆ule oraşi doloxe…”
Edo eşo naqonups emuk:
“Çerkesi mebusepe korenan andğaneri Meclisi çkinis do
entepek aya xilafi xali onʒ̆uranu şeni çkar mutu va ikipan. Aya ren didi
oncğore do p̆rot̆est̆o vikip ma.”
Am k̆oçikti xolo moğerdinaps mileti. Mi renan am Çerkesi mebusepe?! Hele miʒ̆vas! Çerkesepeş
k̆elen goşoʒxuneri renani em mebusepe?! Murat Bardakçi Begik, Fatih Altayli
Begik do Sirri Sak̆ik̆i Begik muepe tkves?! Aya dulyaşen uambare, ndğaşi p̆olit̆ik̆uri
menfaat̆epe şeni “nena do hak̆i” meçamu ren mʒudişi. Goçvu ren. Mtelo upelaperi
ren. Aya oçukare ren yado amk̆ata xeʒalaşi amk̆ata mʒudepeşa razi Çerkesepe
koren na; xeʒalapeşa k̆udeli amk̆ata
Çerkesepe koren na; Allahik amk̆ata k̆oçis
nuşvelas!
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesuli Nena oskedinu şeni
gedgineri derneği do inst̆it̆ut̆epe reni Turkiyes varna majura dobadonapes? Aya
muessesepek mu dulyape ikipan? Mu faaliyetepe ikipan entepek?
Ali Çureyi: Ho, moro, koren! Mara antepek Çerkesoba şeni
muepe ikipan, ma entepeşi noxvenepeşen çkar ambari va miğun. Entepeşen didoşa
toli va miğun ma.
Tarixişi doloxe Çerkesepes “ç̆ara” uğutesi, va uğutesi,
ma aya dulyaşa toli komiğun xvala. Xolo Çerkesepes “k̆oçinobaşi oşkaruli
peraperi” ar medeniyetis/ ʒivilizasyonis numxcavesi? Ma aya k̆itxalapeşa
nenaşgektira bgorup. Ma amk̆ata dulyaşa toli komiğun. Aya k̆itxalapeşi
nenaşgektira kobžiri “Xatti- Xititepeşi” İmp̆eriaşi tarixiş doloxe. Edo
emuşeniti aya xalk̆i do xalk̆epeşi k̆imet̆epeşi jin viçalişep. Edo aşoten muk̆o
ambari do menceli miğun, ek̆onari goşobgorup do p̆ç̆arup.
Ali İhsan Aksamazi: Komiçkin; Çerkesepe İsrailişi onžğonepeşi
doloxeti skidunan. Ek jur oput̆e kuğunan Çerkesepes. Ekoni oput̆epeşi Çerkesepes
K̆ult̆uruli ot̆onomi kuğunan, aya komiçkin. Muepe gatkvenan aya xali şeni? Mu
izmont tkvan? Aya k̆ult̆uruli ot̆onomi şeni, mu izmont? İsrailişi aya jur
Çerkesuli oput̆e şeni mu izmont tkvan?
Ali Çureyi: Tkvanti giçkinan, eşo. Jur Çerkesuli oput̆e
koren İsrailis: Reyhanli do Kafar- Kama.
Didopeten Abezexe do Şhapsığe (Абэ- зэ-
хэ ve Щхьэ- псы- rъэ). Ma va bžiri aya jur oput̆e. Mara ekoni Çerkesi dost̆epeşen
vogni do eşoten aya jur oput̆eşen ambarepe maqu. Ekoni Çerkesepes kuğunan mteli
serbest̆oba k̆ult̆uruli renoba mutepeşi oskedinu şeni. Edo k̆anonişi garant̆iten
aya xak̆epe uğunan ekoni Çerkesepes. İsrailişi xeʒalak oxenʒaleşi biucet̆işen
parati meçaps do numxvacups aya k̆ult̆uruli ot̆onomis. Aya ren İsrailişi k̆oçinoba;
ma aşo vizmon.
Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes Çerkesi Gamantanerepek
artimajura k̆ala upelaperi p̆olemik̆epe ikipan; eşo ižiren. Mara Çerkesuli
nenati ndğaşen ndğaşa ğurun. Hemi aya upelaperi p̆olemik̆epe do hemiti Çerkesuli
Nenaşi aya xali şeni mu izmont tkvan?
Ali Çureyi: Qoropeli Sevgili Ali İhsani; aya upelaperi p̆olemik̆epe
xvala Çerkesi Gamantanerepek va ikipan. Aya ren Turkiyeyeşi xali mtelo. Gazeta
do t̆elevizyonepes amk̆ata p̆olemik̆epeten yopşa ren. Hz. Alik eşo zop̆ons yado
zop̆ons milletik: “Uçkine k̆oçi, mapa iqvaşi, çkinerk̆oçi oqopimu ren delobaya”.
Xolo otkvalu domaç̆irs; Dr. Teodor Herʒelikti eşo
tkumers: “Ar lamtinala ek̆onomiuri gzaten mek̆arbu ginonani? Eya lamtinalaşi ağanmordalepes
uank̆ene dulyape oxvenapitya!”
Ar p̆olemik̆i, mtini ambari-çkina do rabisk̆apeten va
ixvenaşi, eya ren mʒudişi oğarğaluİ lak̆k̆ala ren do mutu var. Mʒudişi oğarğaluti noşkeri ren. K̆oçis mek̆irelobaşi
zmona- gagnapa do k̆ult̆uri va uğut̆aşi, k̆oçis andğaneri zmona- gagnapa do k̆ult̆uri
va uğut̆aşi, em k̆oçişi p̆olemik̆is noşkeri uʒ̆umernan do mutu var. Andğaneri
k̆arta Turkuli T̆V-şi k̆analis amk̆ata mʒudişi p̆olemik̆epe ixvenen.
Ginon jur k̆oçoni, ginon dido k̆oçoni p̆olemik̆iş p̆rogramepesti
arik majura ocginu şeni, şurdoguriten gzalepe gorups do mutu var. Entepek namu Turkuli zit̆aten ğarpalapan, ma
eyati k̆aixeşa va oxomaʒ̆onen. Edo emk̆ata p̆rogramepes va voʒ̆ker, va vusimin
ma.
Ali İhsan Aksamazi: Komiçkin; dido çinoberi gemabirepe
kogiqonunan kianas. Mu iqven, mʒikati
entepeşi coxope do çinoberi birapapeşen molamişinit!
Ali Çureyi: Qoropeli Ali İhsani; çkin miqonunan dido
çinoberi gemabirepe kianas, hoi?! Ma eşo va miçkin. Ma ambari va miğun. Edo aya
ipto skandan vognap ma! Mara Turkiyeşen, Urdunişen do Nanadixaşen namtini k̆oçepeşen
molagişinat. “K̆lasikuri” speroşen namtini mç̆arupe do entepeşen ambaroni Çerkesi
mç̆arupe komiqonunan: Turkiyeşen Omer Seyfettini do Ahmet Mithat Hağuri.
Ali İhsan Aksamazi: Gamiçkvineri dido k̆imet̆oni ketabepe
kogiğunan. Gamiçkvineri uk̆oreʒxu mak̆alepe kogiğunan. Aya komiçkin ma. İptineri
mak̆ale tkvani mundes do namu jurnalis gamiçkvineret̆u, kokşunani? Andğaşa mak̆alepe
tkvani namu jurnalepes-gazetapes gamiçkvinu?
Ali Çureyi: “Xonari Çkini/ Sesimiz” coxoni iptineri noç̆are
çkimi gamiçkvinu 1969-70 ʒ̆anas. Aya rt̆u lersi. Edo K̆afk̆as-K̆ult̆uruli jurnalis
gamiçkvineret̆u aya lersi çkimi. (K̆afkasya
K̆ult̆uruli Jurnali, ʒ̆ana: 6, K̆oroʒxa: 25, t̆omi: 6, Xrist̆ana- ʒ̆anağani-K̆undura
1970 ʒ̆ana, but̆k̆a: 11)
Uk̆ule “Ç̆epxe/
Kamçi” do “Nabadi/ Yamçi” coxoni jurnalepes; K̆afk̆asyasti (Nalçikis) “Adigeşi
Zit̆a/ Адыrэ Псалъэ / Adige Psale/ Adige Sözü” coxoni gazetas do (Mayk̆opis) “Adigeşi
Ognapala/ Адыгэ Макь/Adige Mak/ Adige Duyurusu” coxoni gazetas do “Iуащхьамахуэ”
coxoni jurnalis gamiçkvinu noç̆arepe çkimi.
Xolo Turkiyes, “K̆afk̆asyaşi Noç̆arepe/ KafkasyaYazilari”
(Gamaçkvale Çiviyazilarişen), “K̆afk̆asya” do “Ağani K̆afk̆asya” coxoni gazetepes
gamiçkvineri noç̆are do mak̆alepeti komiğun ma; eşo komşuns aʒ̆i.
Andğaneri ndğalepesti “gazeta Jinepsis” “K̆alemi” coxoni meçkineri
ğoci komiğun do mak̆alepe p̆çarup. “Ç̆epxe/ Kamçi” coxoni gazetesti meçkineri
ğoci komiğut̆u do “K̆alemi” coxont̆u. “Çureyko” yado žegneten p̆çarupt̆i ma. Xolo,
“Ç̆epxe/ Kamçi” coxoni gazetas Çerkesuli Nenaşen tercumepe çkimiti gamiçkvinu.
Emk̆ata gamiçkvineri noç̆arepe komiğun ma.
Ali İhsan Aksamazi: Gamiçkvineri ketabepe kogiğunan: “Zit̆apeşi
Nenaşen Adigepe”, “Xatti- Xititepeşi Cincepe- Çerkesepe”, “Çerkesepeşi Tarixi”, “Uçxa Xalk̆i Anadoluşi
Çerkesepe”, “Musik̆i do Dansi Xatti- Xititepes”. Ma aya ketabepe tkvanişen
ambaroni vore. Gamiçkvineri çkva ketabi giğunani? Ağani ketabiş p̆roje giğunani?
Pukironi ambarepe giğunani çkinda?
Ali Çureyi: Ho, gamiçkvineri ketabepeti komiğun: İptineri
ketabi çkimi gamiçkvinu 1989 ʒ̆anas: “Zit̆apeşi Nenaşen Adigepe”, (Aya ketabi
çkimişi sp̆onsori ren Uğur Yağan Begi do Cengiz Gül Begi. Aya vesileten, mutepeşis
juris xolo şukuri vuʒ̆umer ma). Uk̆ule “Zit̆apeşi Nenaşen Adigepe” coxoni aya ketabi
çkimi majurani fara gamiçkvinu 2006 ʒ̆anas.
Gamiçkvineri
ketabepe çkimişi coxope eşo ren:
1- “Zit̆apeşi
Nenaşen Adigepe”,
2- “Ht”
Žegneten “Xatti- Xitituri Xalk̆apeşi Mtini Minoba” (Çerkesulo gamiçkvinu)”,
3- “Xatti-
Xittepeşi Cinci do Çerkesepe”,
4- “Zit̆apeşi mencetiten Çerkesepeşi Tarixişa memʒxvape”,
5- “Xatti-Xititepe
do Çerkesepe”,
6- “Çerkesepe
do Dini/Cera”,
7- “Musik̆i
do Dansi Xatti-Xititepes”
8- “Hafitse
Muhammed: Ar Çerkesi Jurnalist̆i”,
9- “Çerkesi
T̆enori Ali Taşlo”,
10- “Simadaşi
Livadi”,
11- “Çerkesepe!
Entepeti Mi renan?”
12- “Uçva
Xalk̆i Anadoluşi Çerkesepe”,
Andğaneri ndğaleps ar majura noçalişeti komiğun do ç̆it̆a-
ç̆it̆a pç̆arup ma. Aya ketabis coxons “Çerkesepe Muşeni Va Gok̆uʒxunan?”
Ali İhsan Aksamazi: Aya ok̆oğarğalu şeni dido şukuri giʒ̆umert.
Otkvaluşi çkva nena giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Xçe pimpili dixaşa gegixtan!
Ali Çureyi: Qoropeli Ali İhsani; Şuri gemdginşa, xesti k̆alemi miğut̆aşi, oç̆arus
mevaqonaminonan. K̆ureluri varna muxuruli felaketepek kiana çkini va mek̆arba na,
do çkin va memk̆arba na, buncinaşi k̆anonepeşa
mek̆ireli, xvameri vazifepe çkinis meqonu iqvasinon renobaşi çkinişi şukuri. Kianaşi
uçodinoba do k̆oçinoba do ç̆k̆uaşi ok̆oxtimuşi magzalobas çk̆uaşi ʒ̆oxle-xtimuten
mevaqonaten oç̆arus. Aşotenti çkva ʒ̆oxle-xtimeri dulyape oxvenuşi menceli
aqvasion çkini şk̆uleni k̆oçepes. Ma aşo mevisemadeps. (Emindros ma kovore!)
Ora skani momçit, cumaloba moʒ̆irit, şukuri giʒ̆umert, xelak̆aoba
gaqvan. Edo pimpili dixaşa gegixtan, ʒaşa yextat!
