Lazlar ve Gürcüler

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/10/megrel-lazlar-ve-abhazya.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/09/bilincli-olarak-geciktirilmis-bir.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/09/sovyetler-birligi-doneminde-kafkasya.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/09/lazlar-ve-gurculer.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/08/maksut-kesici-gargalaps-lazca.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/08/ibrahim-seven-konusuyor.html

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/03/sovyetler-birliginin-milliyetler.html

Lazlar ve Gürcüler

“ Lazlar’ın tarihi”¹ adlı kitabın yayımlanmasıyla birlikte basın, yayın organlarında bazı eksik ve yanlış bilgilendirmelerin yer aldığı gözlemlenmektedir. Bu yanlış bilgilendirmelere türlerinden birer örnek verilebilir.

“... Gürcü kabilelerinden Lazlar...”²

“Megreller, Kartvel soy ve dil ailesinden Megrel-Laz, Çan alt grubunu oluştururlar...”³

“Bölge halklarından olup günümüzde de varlığını sürdüren... Lazlar, Gürcülerle aynı soydan gelmektedir...”⁴

“Lazlar ile ırksal akrabalarından Svanlar, Megreller ve Gürcülerin bulunduğu bu dört etnik gruba “Kartveli” deniyor.”⁵

“Lazlar, Gürcü topluluğunun bir üyesi kabul edilir...”⁶

“...Gürcüler tarihsel olarak Kartlar, Megrel-Çanlar (Lazlar) ve Svanlar olmak üzere üç boydan oluşur...”⁷

Bu eksik ve yanlış bilgilendirmeler, eldeki yetersiz kaynakların yanıltmasının farkına varamayan yazarlardan, bazı terimlerin Gürcü ve Batı dillerinden Türkçe’ye yanlış aktarılmasından, Batılı bazı bilim adamlarının, eski Soğuk Savaş dönemi denge hesaplarını göz önünde bulundurarak, Sovyet çıkışlı yayınlara itibar etmiş olmasından ve bazı yeni terimlerin eski oluşumları da tanımlamada kullanılmış olmasından kaynaklanmaktadır.”

Gürcü/ “Kartveli” Terimleri

Gürcüstan Gürcüleri kendilerine “Kartveli” der. Gürcüce olmayan Gürcü terimi,Gürcüleri tanımlamak için Persler tarafından verilen Gorji teriminin Türkçe’de Gürcü şeklindeki söylenişiyle kullanıma girmiştir.

Kendilerine “Kartveli” diyen Gürcüleri Ermeniler Vratsi, Ruslar ve diğer Slavlar Gruzniy, Grekler önceleri İberyan ve daha sonraları da Georgianos olarak adlandırmışlardır.⁸

“Kartveli” teriminin çıkış kaynağı konusunda da çok değişik yaklaşımlar ileri sürülür. R.Gaçeçiladze, “Kartveli” teriminin bugünkü Doğu Gürcüstan’daki Kartli⁹ bölgesinden geldiğini, Türk Ansiklopedisi, Kartvel adının Gürcülerin ilk ana yurtları olarak anılan ve Chaldeia (Kalde) ile ilgili olduğu sanılan Kardu’dan geldiğinin iddia edildiğini¹⁰, Hayri Hayrioğlu ise, “Kartveli” teriminin Kartlos atadan kaynaklandığını yazmaktadır.¹¹”

Gürcü/ “Kartveli” Terimlerinin Kullanım Alanı

Asıl sorun Gürcü/ “Kartveli” teriminin çıkış kaynakları konusundaki farklı iddialarda değil, bu terimin kimleri tanımlamak için kullanıldığındadır.

Fahrettin Çiloğlu, “Kartveli” teriminin kimleri  tanımladığını şöyle açıklamaktadır: “Günümüzde bir ulus olarak Gürcüler dendiğinde, genel olarak (Gürcüstan”daki) Kartveli halk (Gürcü, Megrel, Laz, Svan) anlaşılır..’¹²

Ancak, “Kartveli” Gürcüce’de Gürcü anlamına geldiği için, F. Çiloğlu’nun tanımlamasında “Kartveli” olarak belirtilen Megrel-Lazlar ve Svanlar da, zaten Gürcü olan Gürcülerle birlikte Gürcü olarak gösterilmektedir(!)

Sorun Sadece Terminolojik Karışıklıkta Mı?

Şüphesiz, binlerce yıllık geçmişleri olan Megrel-Laz ve Svan halklarının Gürcü/ “Kartveli” olarak gösterilmesi basit bir terminolojik karışıklıkla açıklanamaz. Sorunun bugününü kavrayabilmek için geçmişe dönmek gereklidir. Stalin, 1913’te şöyle yazıyordu: “Kafkasya’da ilkel kültürlü, kendilerine mahsus dilleri olan, ancak edebiyatları bulunmayan birtakım halklar vardır; üstelik geçiş dönemindedirler, kısmen asimile oluyorlar ve kısmen gelişmeye devam ediyorlar. Onlara nasıl otonomi uygulanmalı?.. Farklı diller konuşan, ancak kendi edebiyatları olmayan Megreller’le, Abhazlar’la Acaralar’la, Svanlar’la, Lezgiler’le ve diğerleriyle ne yapmalı? Hangi ulusa bağlanmalılar?... Kafkasya’daki ulusal problem, geri milletlerin ve halkların yüksek bir kültürün akıntısının içine çekmekle çözülebilir...”¹³

1926 yılı da dahil olmak üzere, nüfus kayıtlarına kendi etnik tanımlarıyla Megrel-Laz olarak geçirilen insanlar daha sonra bu haklarından mahrum bırakılarak Gürcü/”Kartveli” olarak kayıtlara geçirildi. Megrel-Lazlar, “yüksek bir kültürün akıntısına”(!) çekildi, ama bugün de güncelliğini koruyan ‘Kafkasya’daki ulusal sorun’ çözülemedi.¹⁴

“Yüksek Bir Kültürün Akıntısına Çekilmek”

Kruşçev, “İlkel kültürlü halkların yüksek bir kültürün akıntısına çekilme” politikasıyla ilgili olarak, 1956’daki SBKP 20. Kongresi’ndeki gizli oturumda şunları söylüyordu: “... Daha 1943 sonlarında, büyük anayurt savaşının cephelerinde, Sovletler Birliği’nin yararına sürekli atılımların gerçekleştiği zaman, bütün karaçaylılar’ın yaşadıkları topraklardan sürgün edilmesiyle ilgili bir karar alındı ve uygulandı... Aynı dönemde, 1943 Aralık sonlarında aynı şey Özerk Kalmuk Cumhuriyeti’nin bütün nüfusunun başına geldi. Mart 1944’de bütün Çeçen ve İnguş Halkı sürgün edildi ve Çeçen-İnguş Cumhuriyeti ortadan kaldırıldı. Nisan 1944’de bütün Balkarlar, Kabardey-Balkar Cumhuriyeti topraklarından çok uzak yerlere sürüldü ve cumhuriyetin adı Kabardey Özerk Cumhuriyeti olarak değiştirildi. Ukraynalılar, sırf çok kalabalık oldukları ve onları sürgün edilebilecek yer bulunamadığı için bu akıbete uğramadılar... Aynı şekilde öğretici olan bir durum da Gürcüstan’da varolduğu söylenen Milliyetçi Megrel Örgütü meselesidir. Bilindiği gibi bu davayla ilgili Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi kararları Kasım 1951 ve Mart 1952’de alındı. Bu kararlar Politbüro’da ön tartışmalar olmaksızın alındı... Yukarıda sözü edilen karar sırasında, Gücüstan’daki milliyetçi eğilimlerin, Gürcüstan’ın Sovyetler Birliği’nden ayrılıp Türkiye ile birleşme tehlikesi doğurabilecek kadar büyümüş olma olasılığı olabilir miydi?”¹⁵

Megrel-Lazların Payına Düşen

1930’lu yılların sonlarından başlamak üzere Megrel-Laz kültür değerleri Gürcüleştirilmeye çalışıldı. Bu durum Sovyet Sistemi sonrası da değişmedi.

Georgian Terimi

Megrel-Lazlar ve Gürcüler’le bağlantılı olarak karışıklığa yol açan ikinci terim de Georgian’dır. Georgian teriminin de çıkış kaynağı konusunda farklı yaklaşımlar vardır.

Hayri Hayrioğlu, Antik Çağ Elenleri’nin yöreye ayak bastıkları zaman gördükleri manzara karşısında Georgia, yani Tarım ülkesi tanımını kullandıklarını yazmaktadır¹⁶.

Georgia, başlangıçta bir coğrafi terim olarak kullanılmıştır. O yöreye ait insanlar için kullanılan Georgian terimi ise, değişik zamanlarda; değişik halkları tanımlamak için “dışarıdakiler” tarafından kullanılmıştır. George adı ile bağlantılı olan Georgian teriminin Latincesi Georgius, Grekçesi ise Georgios’tur. Her iki dildeki karşılığı da Tarımcı’dır¹⁷.

Georgian teriminin Aziz Giorgi ile de bağlantılı olduğu şeklinde birtakım iddialar vardır.

Eskiden coğrafi bir bölgenin adı olan Georgia, Gürcüce Gürcüstan anlamına gelen Sakartvelo’nun Batı dillerindeki karşılığı olarak kabul edildi.

Georgian terimi, günümüzde iki anlama gelmektedir. Birincisi, Gürcüce Gürcü anlamına gelen “Kartveli”, ikincisi, o coğrafyada yaşayan herhangi bir kişi.

Georgian teriminin hem Gürcü ve hem de Gürcüstan’a ait anlamına gelmesi, Batı dillerinden Türkçe’ye çeviri yapanları yanılgıya düşürebilmektedir. Her Georgian terimi Türkçe’ye Gürcü karşılığıyla çevrildiğinde, okuyucu yanlış bilgilendirilmektedir¹⁸.

“Kartveli” mi Kartveleli mi?

Hiçbir neden, bir halkın yok sayılmasına ve geçmişine ait değerlerin başkaları tarafından sahiplenilmesine gerekçe gösterilemez. Ancak “çok eskiye dönmek” de mümkün değildir. Bu konuda B.G. Hewitt, şu öneride bulunuyor: “Gürcüce’ye Kartveleli teriminin girmesi, British terimine denk bir durumu sağlayacaktır. Bu da “Kartveli” (Gürcü), Megrel, Svan ve Laz’a, İngiliz, İskoç, Galli ve irlandalı terimlerindeki gibi serbest bir rol oynamasını sağlayacaktır¹⁹.”

*Bu makalede kullanılan Gürcü terimi Türkiye’de yaşayan Acar ve Gürcüler ile ilgili değildir. Bu konuda bkz. Acaristan Özerk Cumhuriyeti, İznik Batum ve Havalisi Kültür Derneği, Yunus Zeyrek, Bir Derginin Zararlı Faaliyetleri, Türk Yurdu, sayı 135, Kasım 1998. Nodar Şengelia, Yunus Zeyrek’in Makalesine İlişkin Birkaç Söz, Yunus Zeyrek, Prog. Nodar Şengelia’ya cevap, Türk Yurdu, sayı 45, Eylül 1999.

Dipnotlar:

1.  Bkz.: Muhammed Vanilişi, Ali Tandilava, Hayri Hayrioğlu (çev.) Lazların Tarihi, Ant Yayınları, İstanbul 1992.

2. Ş.Tevzadze (çev.) Kısa Gürcü Tarihi, Çveneburi Kafkasoloji Dergisi, Sayı 2/3, Stocholm 1977.

3. Hayri Hayrioğlu, Demagoji Uzmanları, Çveneburi Külrütel Dergi, Sayı 1, Bursa Aralık 1993.

4. Cemil Gubaz, Karadeniz ve Kafkas Halkları,Hedef Dergisi, Sayı 26, İstanbul, Aralık 1993.

5. Hale Soysü, Kavimler Kapısı-1, s.16, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992.

6. Cemal Şener, Topal Osman Olayı, s.13. Ant Yayınları, İstanbul 1992.

7. Fahrettin Çiloğlu, Gürcülerin Tarihi, s.12, Ant Yayınları, İstanbul, 1993.

8. Revaz G.Gaçeciladze, Soviet Georgia, S.5, Tbilisi University Press, Tbilisi, 1977.

9. R. G. Gaçeciladze, a.g.y.

10. İslam Ansiklopedisi (Gürcüstan maddesi), cilt 4, s.837, M.E.Basımevi, İstanbul, 1964.

11. H.Hayrioğlu, a.g.y.

12. F.Çiloğlu, a.g.y.

13 Aktaran: B.G. Hewitt, Abkhazia: a Problem of Identitiy and ownership, s.268, Central Asian Survey (1993), 12 (3), London University.

14”Şevardnadze, Gamsakhurdia’dan kurtulmuş olabilir, fakat Megrel-Laz sorunundan kurtulmuş değil. Gerçekte, Gürcü karşı saldırısını gerçekleştiren Mkedrioni (süvari) birliklerinin davranışları, Megrel-Laz nüfusu Tiflis’ten daha da uzaklaştırdı. Yakın gelecekte , Batı Gürcüstan’da Tiflis yönetimine karşı çıkışların olması olasıdır...” (Richard Clogg, Güney Kafkasya’da Karmaşa, İngiliz Kıraliyet Enstitüsü yayın organı World Today Dergisi, Ocak 1994. Aktaran: Ogni Kültür Dergisi, Sayı 6, Eylül/Ekim 1994; Ayrıca bkz. Ender Abadoğlu, Megreller, Mjora-Lazepeşi Nena, Sayı 1, Kış 2000.

“Ben daha önce de açıkça söylemiştim ve burada bir kez daha tekrar ediyorum: Ben Gürcü değilim, bir Megrelim... Hiçbir tarihçi, dilbilimci, dil bilgini veya herhangi bir dalda uzman olan kişi Megreller’in Gürcü olduğunu ispatlayamaz. Megreller kendilerini Gürcü olarak kabul etmeye zorlandı ve işte bu yüzden, bugün ya da yarın ağırlığını hissettirecek ve uzunca bir süre de etkili olacak Megrelya ve Megreller sorunu bunca yıl sıcak kalmıştır... En son olarak Gürcüstan’da, Megrelya’daki gelişmeler, tek bir Gürcüstan yaratma hayalinin nasıl bir sabun kabarcığı gibi patladığını ortaya çıkarmıştır...” (Nugzar Dzhodzhua, Ali İhsan Aksamaz (çev.), Ben Bir Megrelim, Alaşara Aylık Siyasi Dergi, Sayı 5/6, Ağustos/Eylül 1995.)

“... Bana göre; her ikisinin de Proto-Germanik bir dil olmaları ve Almanlar’ın daha kalabalık olmaları gibi yapay bir zeminden hareketle, bir ingilizi Alman saymak gibi bir Megreli, Gürcü saymak anlamsızdır. Bu tarihsel linguistik tartışmaya ek olarak, Pan-Gürcü kavramının savunucuları, Gürcüce’nin (Gürcüstan’da) tek yazılı dil olduğunu ve Megreller’in (ve Svanlar’ın) Kilise dili olarak Gürcüce’yi kullandıklarını da ima etmektedirler (Bkz.:İtonişvili 1990:19). Büyük Megrel ve Svan (ve hatta Gürcü) kilisesinin okuma-yazma bilmediği Gürcüstan’da Gürcüce, ancak Sovyet periyodunda evrensel eğitimin uygulanmaya konulmasıyla yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Gürcüce de konuşan Megrel ve Svan topluluk liderleri, toplumsal üstünlüklerinin bir belirtisi olarak aralarında Rusça’dan çok Fransızca konuşmayı seçen 19. yüzyıl aristokrat Ruslarını hatırlatır örnekler gibidirler. İtalyan Don Guiseppe Judice, 17.yy.da, Megreller’in farklı bir dilleri olduğunu ve Megreller’in Gücüce dini kitapları kullandıklarını ve ibadetlerini Gürcüce olarak, aynen Avrupalılar’ın Latince’yi Kilise dili olarak kullandıkları gibi yerine getirdiklerini yazdığında haklıydı...” (George Hewitt, Ali İhsan Aksamaz (çev.), Çeçenler ve Komşuları, Birikim, Sayı 78, Ekim 1995)

15. Bkz: N.S.Kruşçev, Ahmet Fethi (çev.), 20.Kongre Gizli Raporu, Kişi Kültüne Karşı, Pencere Yayınları, İstanbul 1991.

16. H. Hayrioğlu, a.g.y.

17. The Grolier International Dictionary (George), Connecticut, 1991.

18. “Megreller, nüfus sayımlarına ‘Gürcü’ olarak geçirildikleri için, Megrelce konuşanların sayısı hakkında kesin bilgi edinmek zordur. Kipşidze, 290 bin rakamını vermektedir. Günümüzde ise, Megrelce konuşanların sayısı yaklaşık 400 bin kişi (Klimov, 1986) olarak tahmin edilmektedir, fakat resmi olmayan kaynaklara göre bu rakam bir milyona kadar çıkabilmektedir. Bu rakam Megrelya’da da kabul görmektedir. Ancak bu yüksek tahminlerin esas olarak Megrel soyadları taşıyan bireylerin sayısından kaynaklandığı görülüyor (soyadları “ia, -ava ile bitenler). Bu yaklaşım ise Megrelce’yi iletişim dili olarak kullanabilenlerin veya anadili Megrelce olan kişilerin gerçek sayısını yansıtmamaktadır.

Megrelce’nin yazılı bir dil olmasına, Gürcü aydınları arasında da kuvvetli bir mukavemet vardı. Örneğin: İlia Çavçavadze.

Gürcüstan’da Sovyet Yönetimi’nin kurulmasından sonra, Megrelya’da İsaki Zvania önderliğindeki bir grup komünist, Gürcüstan içinde Megrel Özerk Yönetimi ve Megrelce’nin yazı dili olması için çalışmaya başladı.

1 Mart 1930’da İsaki Zvania, Mamanti Kvirtia ve diğerleri ilk Megrelce gazete olan Kazakişi Gazeti (Köylü Gazetesi)’ni Gürcüstan Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin resmi yayın organı olarak yayımlamaya başladı.

Başlangıçta beş günde bir yayımlandı, fakat 10 Mart 1932’den başlamak üzere günlük olarak yayımlanmaya başladı. Amacı; Gürcüce hiç bilmeyen veya çok az bilen Megrel köylülerine yeni ideolojiyi tanıtmak ve sosyal gelişmeler hakkında bilgi vermekti.

“Bazı nedenlerden dolayı” Kazakişi Gazeti’nin yayımı 1933’de durduruldu ve Megrelce’nin yazılı bir dil olması konusunda bundan sonra herhangi bir girişim olmadı...” (Jokaim Enwall, Ali İhsan Aksamaz (çev) Kazakişi Gazeti, Ogni Kültür dergisi, Sayı 5, Temmuz/ Ağustos 1994.)

ABHAZYA’NIN DEMOGRAFİK YAPISI*

                                      1886     1897                1926                  1939         1959         1970           1991

Abhazlar                       58.960    58.697              55.918               56.197     61.193      77.276         93.000

Gürcüler                         3.989   25.640               67.494               91.967    158.221    199.595        60.000 Gürcü+25.000 Svan

Megrel-Lazlar                  3.474   23.810               40.989               (Gürcü olarak kaydedildiler)        155.000

Rus                                   971    6.011               12.553               60.201       86.715     92.889        76.000

Ermeni                           1.337     6.552               25.677               49.705       64.425     74.850        77.000

Rum                               2.056    5.393               14.647                34.621           901      13.114       14.000

Ukraynalı                                                             4.647                  8.593      11.474      11.955       15.000

Türk                                           1.347                 1.115                  1.524           714          696       10.000

Estonyalı                           637       604                    779                   2.282        1.882       1.834                    

Diğerleri                         1.460    2.539                 27.259                  6.795      11.013      14.746      18.000       

TOPLAM                       68.773   106.179              208.945              311.885      404.738    486.559     535.000

*(Hayri Ersoy, Kafkasya Yazıları Sayı 1, s.37, ilkbahar 1997)

19.  B .G. Hewitt, Language, Nationalism and the West’s Response, SSEES, 75th Anniversary Conference, December 1990.

“Megreller’le çok yakın akraba olan Lazlar, bugün Türkiye sınırları içinde yer alan en eski yerleşim bölgelerinde yaşar. Diğer Kartveller (Megreller, Lazlar, Svanlar), 1930’dan beri tamamen yanlış şekilde Gürcü olarak adlandırıldıkları Gürcüstan’da yaşarlar. Çok sayıda Gürcü ve Laz da Türkiye’de yaşar. Gürcüstan’da yapay olarak ortaya çıkarılan etnik karıştırmanın, Gürcüler’in ve Lazlar’ın kendilerini ve diğerlerini oldukça farklı haklar olarak gördükleri Türk topraklarında geçerli olmadığı açıktır...” (George Hewitt, Ali İhsan Aksamaz (çev.), Çeçenler ve komşuları, Birikim, Sayı 78, Ekim 1995).

“IV. (M.Ö.) asırda bugünkü Gürcüstan’da Kartvel olmayan kavimler ile meskun cenub-i garbî (güneybatı) bölgesi İranlılar’a vergi vermekle beraber, İbreya’Dan tamamiyle ayrı ve müstakil bir devlet halinde bulunuyordu... (...) Bugünkü Gürcüstan cümhuriyetinin cenub-i garbî bölgesi, yani Acaristan denilen Çoruh ve Batum havalisi, bizanslıların elinde kalmakta devam ediyordu. Abhazistan gibi, burası da iber (Gürcü, Kartvel)’lerden tamamiyle başka bir kavim ile meskûn idi...” (İslam Ansiklopedisi Gürcistan maddesi, s.837-839).

Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, Lazlar, 1. Baskı Sorun Yayınları,2000; 2. Baskı Belge Yayınları, 2014, İstanbul; Kafkasyadan Karadenize Lazların Tarihsel Yolculuğu, 1. Baskı, Çiviyazıları, İstanbul, 1997.

aksamaz@gmail.com

https://www.youtube.com/watch?v=iPl_2R6kYaA

https://www.youtube.com/watch?v=lTeVE9Ac0o0

https://www.demokrathaber.org/yasam/kafkasya-abhazlar-gurculer-lazlar-h2141.html

https://kutuphane.tbmm.gov.tr/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=ccl=an%3A501986&sort_by=relevance_dsc&limit=au:Aksamaz,%20Ali%20%C4%B0hsan

Tengiz Abuladze’nin Pişmanlığı

“CNBC-E”de saat 22: 00’de gösterilen filmleri elimden geldiğince kaçırmamaya gayret ederim. 24 Mayıs 2004 Pazartesi akşamı, bir kanaldan diğerine “zaping” yaparken, “Repentance”  adlı bir filmin yine aynı saatte gösterime gireceğini öğrendim. Daha zaman vardı, bir kanaldan diğerine tekrar dolaşmaya başladım.

Neden sonra tekrar “CNBC-E”ye döndüğümde, bir adamın afiyetle pasta yediği sahneyle karşılaştım. Film başlamıştı. Doğrusunu isterseniz, adından dolayı filmin İngiliz veya Amerikan yapımı olduğunu zannettim ilk önce. Diyaloglar başlayınca filmin bir “Batı Dili”nde olmadığını anladım.  Çok geçmeden de filmin az çok aşina olduğum bir dilde olduğunu fark edince yerimden sıçradım. Gözlerim, kulaklarım daha da açıldı. Kan dolaşımım hızlandı. Gözlerim buğulandı.

 Gözlerime ve kulaklarıma inanamıyordum. Bu, Türkçe alt yazılı Gürcüce bir filmdi. Bütün dikkatimi toplayarak filmi izlemeye başladım.  Bir yandan filmde söylenenleri anlamaya diğer yandan da “diğer sinemalar”la bir karşılaştırma yapmaya çalışıyordum. Ben bir sinema eleştirmeni değilim, ama Gürcistan Sineması’nın ulaştığı noktanın beni şaşırttığını belirtmeliyim.

Başta nasıl filmin Gürcistan Sineması’na ait olduğunu bilmiyorsam, filmin sonunda da ne yönetmeni ve ne de yapım yılı hakkında bilgim vardı.

Ertesi gün ilk işim oturduğum semt olan Fatih’teki bir internet kafeye gitmek oldu. Amacım film hakkında biraz bilgi toplamak ve bana esas olarak diliyle duygulu anlar yaşatan bu film hakkında yine diliyle ilgili bir makale yazmaktı.

“CNBC-E”nin internet sitesine girdim ve film hakkında bilgi almaya çalıştım. 1984 yapımı imiş. Yani 20 yaşında olan bir film. “Sovyet” sansürüne uğramış. Film ancak 1987 yılında gün ışığına çıkabilmiş ve Cannes’da jüri özel ödülünü almış (ki bu benim umurumda bile değil). Filmin yönetmeni ise Tengiz Abuladze. Filmin konusu hakkında da aynı sitede kısaca şu bilgi veriliyor: “Stalin ile Hitler arası despot bir politikacı vali Varlam Aravidze öldüğü zaman oğlu büyük bir ideolojik kavga ortasında kalır.”

Amacım, filmin diline yani Gürcüce’ye dikkat çekmek. Gürcüce, Gürcistan’ın resmî dili. Yine Gürcüce, Türkiye’de yaşayan Gürcü ve “Çveneburiler”in  de dili. Türkiyeli Gürcü ve “Çveneburiler”den kaçının önceden bu filmden haberi oldu, bilmiyorum. Haberi olup da filmi izleyen Türkiyeli Gürcü ve “Çveneburiler”den kaçı bu dili anladı, onu da bilmiyorum.

Gürcüce, kendi alfabesiyle kendi doğal coğrafyasının çok önemli bir bölümünde Sovyet yönetiminin sağladığı imkânlarla bugünkü düzeye ulaştı. Eğer Gürcistan, 1921’de Sovyetler Birliği’ne katılmayıp da “Batı şemsiyesi” altına girseydi, bugüne ulaşabilir miydi? Bu durumda Gürcistan Gürcücesi, Türkiye’deki Gürcüce’nin haline mi gelirdi? Bunu da şimdi bilmek mümkün değil. Zaten bu konuyu tartışmanın da kimseye pek faydası yok. Ancak, Sovyetler Birliği’nin 15 birlik cumhuriyetinden biri olan Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne, diğer cumhuriyetlere olduğu gibi, Sovyet yönetiminin “yönlendirilmiş evrim” ile eğitim, sağlık, mesken, iş güvenliği vb. konularda sağladığı imkânlar unutulmamalı. Sovyet yönetiminin Dil politikası unutulmamalı.”Doğal” olan gelişmelerin sonucu değil, sağlanan imkânlarla Gürcistan Gürcücesi, Türkiye Gürcücesi’nin durumuna düşmemiştir.

Dediğim gibi konumuz dil. Ben bu konuda bir karşılaştırma yapmak ve  Türkiyedeki Gürcüce’nin ve diğer kardeş dillerin durumuna dikkat çekmek istiyorum. 

 Biraz gerilere dönüp Gürcüce gibi Türkiye’nin diğer anadillerinin kendi doğal konuşulma alanlarında ne gibi baskılarla karşılaştıklarını hatırlamakta yarar var. Bilindiği gibi, “CHP’nin tek parti yönetimi”, ta başından beri Türkiye’nin Türkçe’den başka diğer anadillerinin varlıklarını tanımaya yanaşmadı. Bu dillerin gelişmeleri ve kurumsallaşarak sonraki kuşaklara yazılı olarak aktarılmaları engellendi. Bütün bunların da ötesinde, bu dillerin o günkü halleriyle bile konuşulmaları bazı dönemlerde yasaklanmaya çalışıldı. “CHP’nin tek parti yönetiminin anlayışı” günümüze dek ulaştı. Bu ülkenin yurttaşlarının anadillerini geliştirerek gelecek kuşaklara aktarılmasını çok gören bu anlayış, anadilleri Türkçe’den başka diller olan çocukları, ilkokula başladıklarında hiç bilmedikleri veya çok az bildikleri dil olan Türkçe’yle eğitim- öğretime zorlayarak, onların travmalar geçirmelerine ve sonradan ne kendi anadillerini ne de Türkçe’yi iyi konuşabilen kuşaklar olarak yetişmelerine sebep oldu.

Türkiye’nin Türkçe’den başka anadilleri, yani Gürcüce gibi dilleri, “siyasî irade” tarafından 1965’teki nüfus sayımında “İslâm Azınlık Dilleri” başlığı altında sınıflandırıldı. Bu diller günümüzde ise, “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçeler” olarak sınıflandırılıyor. Hatta bu sınıflandırmayla, 20.09.2002 tarih ve 24882 sayılı ve 25.01.2004 tarih ve 25357 sayılı “uygulanmayan” yönetmelikler bile çıkmıştı. “Çeşitli kanunlarda değişiklik yapılmasına ilişkin 4771 sayı ve 03.08.2002 tarihli kanun” da (Resmî Gazete: 09.08.2002- 24841) aynı sınıflandırmayı kullanıyordu. “Bu dil ve lehçeler” hakkında güncel bilgimiz bulunmuyor. 2000 yılındaki son nüfus sayımlarında bu konuda bilgi edinmeyi sağlayacak sorular ne yazık ki sorulmadı. “Bu dil ve lehçeler”in, yıllara göre hangi bölgelerde kaç kişi tarafından anadili, ikinci dil, üçüncü dil olarak konuşulduğunu; kaç kişinin “bu dil ve lehçeler”i öğrenmek istediğini; bu kişilerin siyasî tercihlerini, eğitim düzeylerini ve kendilerini nasıl tanımladıklarını bilemiyoruz.

Bu hafta içinde TRT yönetim kurulu tarafından yapılan bir açıklamada, TRT'nin Türkçe dışındaki “farklı dil ve lehçeler”de yayın hazırlıklarına başladığı duyuruldu. Basından öğrendiğimize göre, TRT’nin “farklı dil ve lehçeler”de yayın yapılabilmesi için gerekli altyapı çalışmalarının yürütülmesi TRT yönetim kurulu toplantısında oybirliğiyle kararlaştırılmış. Ayrıca TRT, Devlet İstatistik Enstitüsü'yle ortaklaşa çalışarak hangi “farklı dil ve lehçeler”de yayın yapılacağına da karar verecekmiş. Bu “farklı dil ve lehçeler”den hangi dillerin kastedildiği de kimse tarafından bilinmiyor. Ayrıca TRT televizyonunun haftada iki saat, otuzar dakika ve TRT radyosunun da haftada dört saat, kırk beşer dakikalık “anadil”de yayın yapacağının belirtilmesi de “dağ fare doğurdu” şeklinde bir yorumu gerektiriyor.

Yurttaş alarak vergi ödeyen ve askerlik hizmetini yerine getiren insanların doğuştan sahip oldukları ve yıllarca kullanmaları engellenen haklarının veriliyormuş gibi yapılması, bunun da “hassas” dakika hesabıyla sanki bir lütûfmuş gibi lânse edilmesi, “CHP’nin tek parti yönetimi anlayışı”nın hâlâ hakim olduğunun hazin bir göstergesidir.

Ta başta, Türkiye’nin Gürcüce gibi diğer anadillerinin gelişimi engellenmeseydi, bugün Türkiye’nin dilsel ve kültürel zenginliği nasıl olurdu?!

 “İki-dillilik” Sovyet yönetiminin kuşkusuz en önemli başarısıdır. Rusça, tüm “Sovyet Coğrafyası”nın ortak diliydi. Bu durum uygulanan politikalarla gerçekleşti. Hem “o Coğrafya”nın diğer dilleri Rusça’dan beslendi hem de Rusça gelişti ve kültürler birbirlerini destekledi. İşte Gürcistan’ın Gürcücesi o koşullarda gelişti. “Tek-dillilik” i dayatan “CHP’nin tek parti yönetimi anlayışı” ise “Batı Dilleri”nde eğitime göz kırpmakla bile kalmadı, Türkçe’yi de çeşitli etkiler altına çekti.

Tengiz Abuladze’in filmi, çevrildiği yıllarda hangi mesajı vermek istediyse istesin; ”Sovyet Yönetimi”, bu filme karşı o zaman ne tavır takınmış olursa olsun, bütün bunlar ancak ve ancak Sovyet yönetiminin Gürcüce’yi yüceltmesi sayesinde olmuştur. Gürcüce, 70 yılda işte bu noktaya ulaşmıştır. Gürcüce, Gürcistan’da Rusça ile gelişmiştir.

Türkiye’de ise, Türkçe ile diğer anadilleri arasında bir ilişki kurulmadı. Türkçe, diğer anadilleri besleyemedi. Türkçe olması gereken ölçüde gelişemedi, fakir kaldı. Kültürler birbirlerinden beslenemedi. Türkçe’yi de kendi anadilini de iyi konuşamayan bir kitle oluştu. İşte bütün bunlardan dolayı, günümüzde Türkiye’deki “dil sorunu” yalnızca Gürcüce gibi anadillerini yaşatma sorunu değil başlı başına, aynı zamanda ortak anlaşma dili Türkçe’nin de yaşatılması sorunudur da.

Bugün başlanırsa, Tengiz Abuladze’ye 20 yıllık bir mesafeyle ne zaman yetişilir, bunu ancak Türkçe ve diğer anadillere olan saygı belirleyecektir. En önemli engel, “CHP’nin tek parti anlayışı”dır. Her alanda olduğu gibi “dil alanı”ndaki bu engel aşılmalıdır. Bu olmazsa, Gürcüce gibi anadilleri yok olmakla kalmayacak, Türkçe’nin de “Batı Dilleri” karşısındaki çöküşü daha da hızlanacaktır.

(Bu makale, TRT Arapça, Boşnakça, Çerkesçe, Kırmanci ve Zazaca yayına geçmeden önce, 25 Mayıs 2004 tarihinde kaleme alınmıştır.)

 Yazan: Ali İhsan Aksamaz, Çveneburi Kültürel Dergi, Sayı 52-53, Eylül 2004, İstanbul)

aksamaz@gmail.com

https://www.kitapyurdu.com/yazar/ali-ihsan-aksamaz/367.html

https://kutuphane.tbmm.gov.tr/cgi-bin/koha/opac-search.pl?q=ccl=an%3A501986&sort_by=relevance_dsc&limit=au:Aksamaz,%20Ali%20%C4%B0hsan

Xasan Ç̆urç̆avak Ğarğalaps (Lazca/ Lazuri/ ლაზური)

“Lazuri dialekt̆i var, Nena ren!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Xasan Ç̆urç̆ava (Uzunhasanoğlu). Xasan Ç̆urç̆ava ren Lazuri Ronesansişi ç̆k̆onepeşen arteri. Ma emu 1993 ʒ̆anaşen doni viçinop. Edo ğirsoni noxvenepe muşişenti k̆aixeşa ambai komiğun. Emus kuğun gamaçkvineri Lazuri ketabepeti. Xasan Ç̆urç̆avak̆ala ar int̆erviu dop̆i. Xasan Ç̆urç̆avaşi biyografi do k̆ult̆uruli noçalişepeşen molapşinit. Aya ren çkini int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi; 21 VIII 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografi tkvanişen bğarğalat. Mundes do so dibadit. Sonuri ret? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? So skidut? So içalişept?

Xasan Ç̆urç̆ava: Ma, vitoşi do çxoroşi do sumeneçi do mavitosumani ʒ̆anas (1973.), maxuta tutas (5.), yani mbulobas, eçi do masumani ndğas (23.) Viʒ̆e noğas dobibadidoren. Viʒ̆uri bore. Oput̆e çkimis Ç̆urç̆ava gyožin. Ç̆urç̆avas Osmanluri mcveşi defterepes ar çkva coxo kuğun, P̆ap̆u dixa. Ham defteris mis na vergi yuç̆opaman hentee nç̆areri ren coxo do gvarite. Ç̆urç̆avati xolo gvari ren hem defteris. Ham gvari haʒ̆i mitis va gyožin, gondineri ren. Mara ma, oput̆e çkimişi mcve Lazepe gemşunt̆as ma do haʒ̆işkule ham zitkva yani Ç̆urç̆ava kogebidvi, tkvati giçkit̆an.

Haʒ̆i geboç̆k̆am rop̆ort̆ajis. Liseşakis na ren maartani do oşkenani, mektebepe do xolo lise Viʒ̆es bik̆itxi. Uk̆açxe Mp̆olis universit̆e p̆ç̆k̆indi do universit̆eşi ok̆itxuşa Mp̆olişa mendapti, hek doboçodini xolo.

Ma mamgurapale bore, Matematik̆aşi. Viʒ̆eşi oput̆e Ç̆urç̆avas pskidur. K̆art̆a ndğas gebulur do eşebulur. Noğas Meslek̆uri lises mamgurapaloba bikom.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi art-arti. Lazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe şinaxeri ren Lazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa.  Ayati ren çkimi anank̆eni. Lazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Lazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Lazuri nenapesteri majura nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?

Xasan Ç̆urç̆ava: Tarixişi geç̆k̆apaşen doni, handğaneri ndğaşakis şenaxeri do mongoneri - oxaçku ombralu rt̆as, obirupe rt̆as, oşu oç̆k̆omu rt̆as - birtum k̆oçinobaşi mu na ren, muç̆o ar ʒ̆uk̆alis genʒ̆oreri ham adetepek, yani k̆ult̆urak, k̆oçis nena yuçkinu. Uk̆uleti k̆oçinobaşi ham nenapek, k̆art̆a miletişi ham adetepe ubas komeşişinaxu handğaneri ndğaşa. Hemuşeni nena mtiniti k̆oçinobaşi eni didi noʒ̆ile ren. Mtiniti nena goiç̆k̆ondininaşi, k̆oçinobati goiç̆k̆ondininen. K̆oçinobas zenginoba gundunun. K̆oçinobaşi zenginobas kodark̆inen. Mati tkvanisteri bimsiponam.

Lazepes Lazurişi, Boşnak̆epes Boşnak̆urişi, Adigepes Adigurişi do xolo haşo ʒ̆ut̆a miletepes nena nişişi mutu va omç̆unan, ham nenapeşi msinapu k̆oçepes, nenaşi doskidinuşi anank̆eni va uğunan. Ham ambaiş gurine dido gemzuli bore, mara dulya haşo ren.

Muşeni do; ham miletepes nena do k̆ult̆uraşi oşinaxuşeni muesesepe gedgeri va uğunan. Ent̆elek̆t̆uelepe nişis, miletepe nişik̆ala k̆ont̆ak̆t̆i k̆ai va uğunan. Baziti çkar va uğunan. Nena do k̆ult̆ura nişis şuri do gurite va oroman. Hemuşeniti atxe (mcve k̆ult̆ura do oskidinu) nişis modernizmik̆ala xinci va nužinan. Nostaljis va dolaonare dido. Okro na miğut̆an mbelas melap̆k̆orumt do somtxa dopşinaxumt. Mara mbela dixizanaşi hem okro ağne do mskva, çkva mbelas komelap̆k̆orumt. Nenati p̆anda mcves var ağnes melak̆orare. Nenati muç̆o okro ren.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Lazuri nenaşen bğarğalat, molapşinat! Lazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Lazuri, nena reni varna ar çkva nenaşi dialekt̆i reni?  Komiçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros. Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri dialekt̆i var, nena ren. Omjore K̆avk̆asuri nenapeşi ocağişi doloxe ren, Megreluri (Margaluri), Svanuri (Şonuri) do Korturi (Kartveluri)-k̆ala. Ham nenapeşi doloxeti Megreluri (Margaluri)-k̆ala cumalepesteri boret. Majuranepek̆alati muç̆o eksalepe…

Lazuri ç̆araloba handğaneri ndğaşa sinaperi işinaxu, onç̆aru oğaruten var. Çkuni ocağişi doloxe xvala Kortupes devleti na uğunanşeni nasyonalist̆i Kortupek, yani Kartvelistepek, ocaği çkunişi nenape yani Lazuri-Margaluri Nena do Svanuri Nena, Korturi nenaşi dialekt̆epe şinuman, miletepe çkuniti Kortu.[1] Haya, yani ham ideoloji nişi kitabepe nişis ç̆aruman, televizyonepe nişis isinapaman.[2] Hakoleni Lazepes empoze oğodaman do hekoleni Megrelepe goʒ̆oşkurinaman.[3]

Tkvanti kogiçkinan do kokşunan. Çku ham ideoloji var momʒ̆onan do golobudgiturt. Hemuşeniti ar dek̆lerasyoni kogamamç̆arit do otxo (4) nenate dek̆lere dop̆it.[4] Dek̆lerasyoni Tiflisişi Tv-pes oʒ̆ires. Mara Lazuri muşi var oʒ̆ires. İnglisuri, Turkuri do Korturi muşi xvala oʒ̆ires. Muşeni do, ham ambaişeni dido goişaşes do xolo goideles.

Kortu filologi Nik̆o Marik zop̆onski ya: “Megreluri (Margaluri) nena ren Megreluri nena. Linguisturo va ren nuk̆u do varti ren dialekt̆i.”

Nik̆o Maristeri dido filologepe renan kianas. Lazur-Margaluri dialekt̆i var do nena (na) şinuman.

Gurcistanik, Avropaşi Artobak̆ala[5] muzakerepe ikoms Artobas amamoşkvan ya do. Hentepes, Gurcistanis na isinapinen ʒ̆ut̆a miletepeşi nenapeşi list̆e uncğones. Ham listeşi doloxe Lazuri, Megreluri (Margaluri) do Svanuri (Şonuri) nenape menç̆areri va ren. Muşeni do nena var do Korturişi dialekt̆epe şinuman. Domk̆ulaşa doptkvatna, Gurcistanis ham ideolojişi mencelobaşeni ar p̆olit̆ik̆a do p̆rograma uğun.[6]

Hakoleti Namik Kemali do muşisteri panturkistepek, juroşi (200) ʒ̆ana ren haşo zop̆onan: “Turkiyeşi miletis xvala Turkuri nena uçkit̆as. Majuranepe goboç̆k̆ondinapat. Namik Kemalik zop̆onski ya: “Turkuri çkunis alboninati va uğun. Daa Arnavutepes do Lazepes nenape nişi va gomaç̆k̆ondinapes.”

Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena, Lazuri nena coxoten miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Lazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Çku Lazepek nena çkunis ‘Lazuri’, ti çkunisti “Lazi” bucoxamt. Kortupek Lazepes Ç̆ani, Lazuri Nenasti ‘Ç̆anuri’ ucoxaman. Kartvelistepek “Ç̆e Xasani” muç̆o “Ç̆ut̆a Ç̆ani” ʒ̆opxes xoş kogiçkinan. Xopuri Xemşelepekti Lazepes “Coni - Cani” do Lazuri nenasti “Cani Lizu” ucoxaman. Ma hantee miçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Miçkin; Lazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta svas. Tarixuro; Lazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva dobadonapesti iğarğaleni Lazuri nena?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nena na isinapinen do Lazepe na xenan svalepe:

a.Artvini do Rizenis;

2.Atina (Rizenişi k̆eza)

3.Art̆aşeni (Rizenişi k̆eza)

4.Vija (Rizenişi k̆eza)

5.Viʒ̆e (Rizenişi k̆eza)

6.Arkabi (Artvinişi k̆eza)

7.Xopa (Artvinişi k̆eza), Sarpi do xolo K̆vaati

8.Beğlevani (Borçxaşi oput̆e) do

9.Çxalas (Borçxaşi oput̆e)

b. 93-ani ʒ̆anaşi Muhacirepe do çkva muhacirepe;

10.          Düzce

11.         Akçakoca

12.         Sakarya

13.         Kocaeli

14.         Yalova

15.         Bursa

16.         Balıkesir

17.         İstanbul

18.         Samsun

19.         Giresun

20.         Kayseri

21.         Ordu

22.         Sinop

23.         Ankara

24.         Bilecik

25.         Kırıkkale[7]

c. Soxumişen Oşkenda Asyaşa na uçves Lazepe;

26.         Kirgizistanis, vilayeti Oşis, Oput̆e Kizilkiyas

27.         Ozbekistanis

Lazepe mteli kianas so na skidunan do Lazuri so na isinapinen mç̆ipaşa oxoʒ̆onuşeni dipnotepes eʒ̆anç̆areri link̆epes boʒ̆k̆edat.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Lazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Lazuri nenas muk̆o bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca uğun Lazuri nenas?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nenaşi albonis eçi do vit̆o xut (35) bonca uğun. Xut (5) teği uxonare do eçi do vit teği (30) xonaroni bonca uğun.

Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zitkvape majura nenapeşen. Lazuri nenasti eʒxeri zitkva uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu nenapeşen eʒxeri zitkvape uğun Lazuri nenas? Edo aya eʒxeri zitkvape didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Lazuri nenaşen eʒxeri zitkvape uğuni?

Xasan Ç̆urç̆ava: Ko, eʒxeri zitkvape ren Lazuris. Çkva nenapesti eʒxeri zitkvape uğun. Asti kianas zitkva ueʒxapu nena va ren. Mtelik mtelis yaʒxudoren. Ekseri Turkuris, Korturis do xolo T̆amt̆raşi Rumuris ebaʒxitdoren. Arti xolo Xemşelepes ebaʒxitdoren.

Martepe çkuni Xemşelepek dido zitkvape emaʒxesdoren. Hentepekti çku memoʒxesdoren.

Eʒxeri, mance muşis meçamu adeti ren. Mara dido ora ren çkuni nenas ren do açkva çkuni dives, skani do çkimi va uğun. Oşi ʒ̆anaren eʒxeri zitkvape ekseri Turkuri miğunan do teknolojiuri nenape ren hantee.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonanna, aʒ̆iti Lazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat! İpti mundes do so gamiçkvinu Lazuri Nenaşi Alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆ancğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Lazuri alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni, Kortuli Albonişeni?!

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nenaşi alboni en ogine İskender Chitaşik[8] gamoşkvinu. Ʒ̆ilva tutaşi (11.) maşkvitani ndğas (7.), vitoşi do çxoroşi do eçi do maçxorani (1929.) ʒ̆anas gamoşku, yani 7.11.1929-is. Mç̆ita Muruʒxi na gyodudort̆un k̆azetas ixmaru en ogine. Ham alboni Turkiyeşi Lazepe imsiponu do Latinuri albonişen yoçkinu.

Uk̆açxe, Almanyas, vitoşi do çxoroşi do otxoneçi do maotxani ʒ̆anas (1984-is) xolo ar çkva Lazuri alboni kogamişkvinu. Arkaburi Fexri Mtanebiva (Fahri Kahraman), Selma K̆oç̆iva do Wolfgang Feurstaini ok̆oxtes do ham majura alboni doxazires. Haʒ̆iti ham albonite p̆ç̆arumt.

Arti zop̆onanki Xopuri Faik Efendikti (Alefendoğli)[9] Arabuli alboni Lazurişeni omʒ̆uranu do kitabepe xaziru. Lazuri nenaşeni içalişu. Mara Faik Efendişi handğaneri ndğaşa şinaxeri mutu va miğunan, rennati so do mis uğun va miçkinan. Muç̆o İskenderişepesteri mimpulaman oluk, mis uçkin.

Eni ʒ̆oxle hantee rt̆es Lazurişeni na içalişes umçane Lazepe. Ma haşo miçkin. Mara nenaşi jin va içalişunati Lazepe do Lazistanişeni k̆ai dulyapeşi oxenu guris na uğut̆u Viʒ̆uri, K̆avazişi Ahmet Tevfikiti (Yücesoy)[10] hak gobişinare. Xolo haşo, Xopuri Helimişi Xasani (Çuhadaroğli)[11] na k̆orobu birapape, na nç̆aru şiirepe do xolo na ğaru tablope muşişeni gobişinare. Hanteeşen ogine Lazuri nena do Lazepeşeni mitik diçalişunati daaluk va miçkinan.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do/ varna Turkiyeşi gale; iptineri Lazuri alboni, leksik̆oni do ketabepe mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆ancğonerepe miepe rt̆es?

Xasan Ç̆urç̆ava: Soxumis gamişkvinu. İskender Chitaşik Lazi berepes mektebepes Lazuri dersişi oguruşeni çkva do çkva kitabepe nç̆aru. Mara İskenderi xvala va rt̆u. Sarpuli Muhamed Vanilişi (Vanlioğli), Ziya Nuri do xolo çkvape rt̆es İskenderişi elamşvelu. İskenderişi ham kitabepete Sarpişi (hemorapes ok̆orteri va rt̆u)[12] do Soxumişi mektebepes Lazuri doguramt̆es.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba dido xampa ren oşʒ̆anurapeşen doni; eşo miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, çkin voret globalizasyonişi oras. Edo uç̆aru nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi ç̆andina (yayini), k̆azetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa (ogurapu – onʒ̆opulu) va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va uğunan amk̆ata nenapes. TRT-s Lazuri nenaten ç̆andina uğun. Turkiyeş gale, Lazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Nenaşi oskidinuşeni k̆azeta, Tv-şi yayini, oguru – onʒ̆opulu, radyoşi yayini, kitabepeşi gamaşkvinu, domk̆ulaşa doptkvatna, mektebepes Lazurişi ogurapu mik̆ooman. Turkiyes TRT-s Lazuri programa va uğun, xvala Lazuri obirupe meçaman, heşo miçkin. Turkiyeşi galeti Gurcistanis k̆iliseşi TV-s Lazuri obirupe / ot̆rağodupe meçaman, Lazuri k̆libepe xaziruman.

Jur sum ʒ̆ana ogine Art̆aşenis hekonuri ar TV-k – Gelişimik – Lazuri yayini p̆aten ya tkves ama uk̆açxe kamitkves, va gyoç̆k̆es. Ha met̆a mutu va miçkin.

Mara haya otkuşi bore: Lazuri programape dido beciti ren. Hamuşeniti TRT-k̆ala k̆ont̆ak̆t̆i gedguşi miğunan.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepe dobağine reni Lazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Lazuri nenaşi dersi reni çkva dobadonapeşi nʒ̆opulapes?

Xasan Ç̆urç̆ava: Dobağine reni varna va reni jindoni k̆itxalapes nena kogegikturit, coğap̆i komekçit. Dobağine va ren. Oguru onʒ̆opulu, TV-şi do radyoşi yayinepe mik̆ooman do kitabepe gamaşkvinuşi boret. Xolo mektebepes ogurapuşi boret.

Turkiyeşi gale, Gurcistanis mağali lisansişi mamgurepek iguramt̆es ama haʒ̆i mu ambai ren va miçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do/varna majura dobadonapes, Lazuri nenaşi oskedinuşeni gedgeri derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?

Xasan Ç̆urç̆ava: Turkiyes Lazuri nenaşi oskidinuşi derneğepe hantee ren:

a. Gola kültür sanat ve ekoloji derneği

b. Karadeniz Ereğli Laz kültür derneği

c. Laz enstitüsü derneği

d. Laz kültür derneği

e. Laz kültür ve dayanışma derneği

f. Lazebura E.V. (Avrupa Laz Kültür Derneği) – Europen Laz Culture Movement (Almanyas)

g. Sima doğu karadenizliler hizmet vakfı

h. Arhavi Laz kültür sanat ve turizm derneği

i. Antalya Laz kültür derneği

j. Oxvame (meleni Sarpis)

Ham derneğepes Lazuri k̆ult̆uraşi oskidinu omç̆unan. Tuzuğepe nişis heşo ç̆arun. Mtelis p̆ozitivi doxmelobapeti uğunan, negat̆iviti. Haya mtelis komiçkinanki, derneğişi gedgus nena va aşletinen.

Ali İhsan Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin. Entepeşi coxo do entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Ko, mtini ret. Dido mabiralepe mionunan. Ham mabiralepe jur (2) ç̆eşidi ren:

a.Ot̆antiuri (çkuneburi mcve) k̆aydepeşi mabiralepe;

Arkaburi Yaşari (Turna), Art̆aşenuri Ç̆ixi Mustafa (Delibaş), Atinuri Kaʒaxina Amedi (Güngör), Viʒ̆uri Cevdeti (Topaloğlu), Atinuri Ali (Haliloğlu), K̆umli Amedi (Çakır), P̆anç̆o Amedi (Aydınoğlu), Mut̆ina Mustafa (Tezcan), Atinuri Biroli (Topaloğlu) do çkvape…

b.Ot̆ant̆iuriş gale k̆aydepeşi mabiralepe;

1. Modernuri (Ağaneburi) k̆aydepeşi mabiralepe: Kianaşi çkva ek̆olepeşi na omç̆unan.
Xopuri Kyazimi (Koyuncu), Zuğaşi Berepe, Karmat̆e do çkvape.

2. P̆op̆uleri k̆aydepeşi mabiralepe: Turkiyeş doloxeni k̆aydepek̆ala oxokteri çkuneburi k̆aydepe na omç̆unan.
Loloğli Ayhani (Alptekin), Hulya Polati do çkvape.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Lazuri nenati ogurapt mamgurepe tkvanis; aya komiçkin. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Lazuri nenaşi speros?

Xasan Ç̆urç̆ava: Haʒ̆i miğun guris Lazuri k̆aydepeşi ok̆ok̆orobu. Handğaneri ndğaşa gamaşkvineri do doloç̆areri mutu ren, mteli xolo ok̆op̆k̆oroba, uk̆açxeti hantee dijitalişa kogobokta ma mafik̆iren. Domaxenaseni va miçkin! Gzas kogebdgiti do hele boʒ̆k̆edat mu memaç̆arasen.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi çkva mutu giğunanna, eti molamişinit, mu iqven! Pimpilepe dixaşa!

Xasan Ç̆urç̆ava: Mati gegxvamumt tkva. Gogixtat! Gza çkuni dido endra gendra ren do ʒaxepe molaperi ren. Burç̆uli xes kodobikaçit do tamo tamo mebomç̆varamt, mebomkvinamt. Nok̆unçxenepe kogeboxunit gzas. Mteli xolo domamç̆varaneni, şuri kodomibağaneni, heya mis uçkin! Mara Lazistani çkimi kort̆aşkule, Lazepeti, Lazuri nenati, Lazuri k̆ult̆urati işinaxasen, man heşo bimsiponam. Çku şuri do gurite meboçalişamt. Ğormotikti şuri do gurite gelemişvelan! Nenak nena moiğams, hemuşeni otkonepe va maçodinenan haʒ̆i. K̆ai gurite bižirat!

---

[1] Hakole Lazistanis (Lazonas var), Lazuri oput̆es “Komilo” meodvesşkule Gurcistanişi devletik televizyonepe nişis “Kortupek oput̆epe nişis Korturi coxope nişi meidvaman” ya do ambaepe meçes. Giorgi Andriaže Lazistanişa moxtu do et̆no-genetik̆uri tetkikepeşeni – Lazepeşi Kortobaşi ožiramuşeni – Viʒ̆es 100-150 şuris lemç̆k̆vaşi numune yuç̆opu Gurcistanişa mendiğu.

[2] Sarpuli İaşa İak̆ob Tandilavas ar şiiriş kitabi gamaşkvineri uğun. Kitabis, gverdişa Korturi şiirepe ren. Majurani gverdisti Lazuri Nenate şiirepe meşaç̆arun. Mara Lazuri nenate ç̆areri şiirepeşi geç̆k̆apuris haşo meç̆areri ren: “leksebi lazur dialekze” yani “Lazuri dialekt̆is şiirepe” (Laz dialektinde /şivesinde şiirler).

Mişa Labažek, K̆vaaturi Lazepeşi xolo K̆vaatis gek̆ideri “Tiflisis zarari na žirespes mevuşvelat!” meç̆areri pankartişeni goidelu do “Dialekt̆is pankarti va geik̆iden, kogeʒ̆k̆it heya” ya tku.

[3] Otar Kacaias Megreluri-Korturi ar leksik̆oni gamaşkvineri uğun. Leksik̆oni daa var gamoşkuşakis T̆ariel Putkaradzek Otar Kacaias telefoni gyuçu do “Leksik̆oni skani ya, Megreluri dialektiş leksik̆oni ya do gamoşkvi ya, varna dogoğodam” ya do goʒ̆oşkurinu. Mara Otari dido phat̆ riot̆ i k̆oçi rt̆ u do mus na uçkinsteri gamoşku.

[4] https://www.change.org/p/t%C3%BCrkiye-ve-g%C3%BCrcistan-halklar%C4%B1na-%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%A5%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A1-%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%AE%E1%83%A1-deklarasyon-declaration-%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%99%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-29d6b401-949b-4b87-82bf-c7073db81a9b

[5] Avrupa Birliği.

[6] Chtaşi İskenderişeni “İskender Ʒvetovi Rusepeşi casusi ren” ya miʒ̆ves do çku İskenderişi noxvene / noçalişepe mimpules.

[7] http://www.fikirkarargahi.com/turkiyede-laz-ve-hemsinli-yerlesimleri-listesi-1-dogu-karadeniz/

http://www.fikirkarargahi.com/turkiyede-laz-ve-hemsinli-yerlesimleri-listesi-2-erzurum-ve-muhaceret-bolgeleri/

[8] Ʒ̆itaşi; İskenderi (1904-1938) Viʒ̆es dobaderi ren. Mus idamişi ceza meçes do Bulobaşi eçi do majurani (22.) ndğas Tiflisis doiles. Ok̆obğeri mezaris oxun ya mafik̆irenan.

[9] Xopuri Faik Efendişi (1852-1915) mezare Ordus, Unyes ren.

[10] K̆avazişi Ahmet Tevfikişi (1877-1959) mezare Mp̆olis, K̆aracaahmetis ren.

[11] Helimişi Xasanişi (1907-1976) mezare Gurcistanişi Sarpis ren.

[12] Sarpuli onžğona 1939-ani ʒ̆anaşakis yani majurani kinanuri harbişakis gonʒ̆k̆imeri rt̆u. Oput̆arepek up̆asap̆ort̆e mek̆it̆es do mok̆it̆es.

aksamaz@gmail.com

https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/09/hasan-uzunhasanoglu-konusuyor.html