Laz edebiyatı ve kimliğinin üç önderi
Lazca, Doğu Karadeniz
ve Güney Batı Kafkasya’nın eski ve yerli dillerinden bir tanesidir. Bu bölge
Lazca’nın eski ve bugünkü vatanıdır. Gel gör ki, halk bugün bu dili yalnızca
burada değil, Türkiye’nin Batı bölgelerindeki muhacir köylerinde de konuşuyor.
Bu köyler çoğunlukla Marmara Bölgesi’ndedir. Lazca’nın tarihsel bölgeleri büyük
devletlerin savaş alanlarının ortasında yeralıyordu. Bu sebeple de Lazca çok
kötü günler gördü. Çoğunlukla da yirminci yüzyılda. Bu, Birinci ve İkinci Büyük
Savaş ve “Soğuk Savaş” yıllarındaydı. “Modern zamanların” anlayışıyla, hiç
kimse Lazca’nın yüzüne bakmadı. Çünkü Lazlar çeşitli yerlerde yaşıyorlardı.
Şimdi sizlere Lazca’nın öncüleri; şairleri, yazanları ve şarkıcılarından bahsetmek istiyorum. Onların yazılmış-yayınlanmış şiirleri, yazıları, plakları- CD’leri ve kitapları var. Örneğin; İki yüz yıl öncesinden bugüne kadarki bu şairler, şarkıcılar ve yazarlar Osmanlı Ülkesi’nden, Türkiye’den, Çarlık Rusyası’ndan, Sovyet Ülkesi’nden, Gürcüstan’dan, Acaristan’dan, Abhazya’dandır. Onlardan bazılarının adları şöyle: Efendişi Faik, Tzitaşi İskender, Helimişi Hasan, Pehlivanişi Reşid, Vanilişi Muhammed, Mtanebiva Fahri, Abaşişi Nurdoğan, Turnaşi Yaşar, Koyuncuşi Kazım, Ocaklişi Erkan, Batzaşi Tzate, Tandilava Yaşar, Memişişi Nazi, Artzaşi M. Recai, Çakirustaşi Mecit, Avcişi Yılmaz, Cedeşi Musa, Badişi Sinan, Koçiva Selma, Bekirişi Yaşa, Keleşişi Bahadır, Cumhurişi Timur, Bakrazdeşi Dato, Sarigina Beşli, Zoğaşi Efkan, Karaalişi Musa, Topaliş Birol, Birbenişi Gökhan, Polatişi Hulya, Kesicişi Maksut, Duduşi Nuri, Tamtruli Osman, Buyuklişi Osman Şafak, Aksoyişi Kamili, Murğulişi Murat Ercan, Uzunhasanişi Hasan, Ançaşi Ridvan Özkurt.
Yaklaşık ikiyüz yıldan beri, Laz aydınlarının bir Lazca ve Laz kimliği mücadelesi var. Efendişi Faik, Tzitaşi İskender ve Helimişi Hasani bu uzun yolun çınarlarıdır:
EFENDİŞİ FAİK:
Şimdi sizlere Lazca’nın öncüleri; şairleri, yazanları ve şarkıcılarından bahsetmek istiyorum. Onların yazılmış-yayınlanmış şiirleri, yazıları, plakları- CD’leri ve kitapları var. Örneğin; İki yüz yıl öncesinden bugüne kadarki bu şairler, şarkıcılar ve yazarlar Osmanlı Ülkesi’nden, Türkiye’den, Çarlık Rusyası’ndan, Sovyet Ülkesi’nden, Gürcüstan’dan, Acaristan’dan, Abhazya’dandır. Onlardan bazılarının adları şöyle: Efendişi Faik, Tzitaşi İskender, Helimişi Hasan, Pehlivanişi Reşid, Vanilişi Muhammed, Mtanebiva Fahri, Abaşişi Nurdoğan, Turnaşi Yaşar, Koyuncuşi Kazım, Ocaklişi Erkan, Batzaşi Tzate, Tandilava Yaşar, Memişişi Nazi, Artzaşi M. Recai, Çakirustaşi Mecit, Avcişi Yılmaz, Cedeşi Musa, Badişi Sinan, Koçiva Selma, Bekirişi Yaşa, Keleşişi Bahadır, Cumhurişi Timur, Bakrazdeşi Dato, Sarigina Beşli, Zoğaşi Efkan, Karaalişi Musa, Topaliş Birol, Birbenişi Gökhan, Polatişi Hulya, Kesicişi Maksut, Duduşi Nuri, Tamtruli Osman, Buyuklişi Osman Şafak, Aksoyişi Kamili, Murğulişi Murat Ercan, Uzunhasanişi Hasan, Ançaşi Ridvan Özkurt.
Yaklaşık ikiyüz yıldan beri, Laz aydınlarının bir Lazca ve Laz kimliği mücadelesi var. Efendişi Faik, Tzitaşi İskender ve Helimişi Hasani bu uzun yolun çınarlarıdır:
EFENDİŞİ FAİK:
Laz Edebiyatı ve onunla da Laz kimliği
mücadelesinin ilk önderi sayılır. Ancak şimdilik hayatına ilişkin fazla bir şey
bilemiyoruz. Efendişi Faik’in adını ilk olarak Nikolay Marr’dan duyuyoruz.
Farklı kaynaklar da Efendişi Faik hakkında bize bilgi veriyor. Şöyle diyorlar:
1870’de Arap Alfabesine dayanan Laz Alfabesini düzenledi. Tamtuli Osmani
de şöyle yazıyor: Efendişi Faik, Lazca ilk kitabı çıkaran Laz’dı. Lazca
yazdığı için Sultan Abdülhamid onu yakaladı ve hapisaneye attı. Yazdıklarının
hepsini yaktılar, kayboldular. Hapisaneden çıktıktan sonra Faik yine başladı ve
Lazca yazıyordu. Lazların düşmanları Faik’i öldürdüler.”
TZİTAŞİ İSKENDER:
Tzitaşi İskender, Laz anadili okullarının müdürüydü.
Lazca gazete “Kızıl Yıldız”ı (1929) ve Laz Okullarının “Alfabe” (1935) ve
“Okuma Kitabı”nı (1937) yayınladı. Sovyet İktidarı’nın ilk yıllarında, Acaristan
ve Abhazya’daki Lazların Anadili okulları vardı. O zaman Lazca gazeteleri,
Lazca tiyatroları ve Lazca kitapları vardı. Sovyet İktidarı, Laz çocukları
kendi anadillerini okuma -yazmayı öğrensinler diye onlara destek oluyordu. Laz
dilinin düşmanları İskender’i de öldürdüler.
HELİMİŞİ HASAN:
1907’de Hopa’da doğmuştur. Türkiye Komünist Partisi’nin
üyelerinden biriydi. 1932’de Partili olarak Sovyet Ülkesi’ne gitti. Helimişi
Hasan, Leningrad’ta “Küçük Halklar Kursu”nda okudu. Ondan sonra,
Lazona’ya dönecek ve Laz halkı ile beraber burjuvazi ve
emperyalistlere karşı emeğin mücadelesini verecekti. Ne var ki, Bir
kazada sağ ayağı koptu ve ölene kadar Sovyet Ülkesi’nde kaldı. İnançlı bir
komünist kimliğine sahipti, bu sebeple onu ailesiyle beraber Sibirya’ya
sürdüler. Şairdi, yazardı, ressamdı. Lazca yazıyordu. Laz köylerindeki halk
yaşamına ilişkin tablolar çizdi. 1976’da vefat etti. Mezarı, Acaristan’ın Sarpi
Köyü Mezarlığı’ndadır.
Kaynaklar: Nikolay Marr; Laz Dili Grameri, St. Peterburg,
1910; Osman T’amt’ruli, Nananena, Batı Almanya 1991; Ali İhsan Aksamaz,
Kafkasya’dan Karadeniz’e Lazların Tarihsel Yolculuğu, İstanbul, 1997; İsmail
Bucaklişi, Mu P’at E Skiri: Hasan Helimi’nin Yaşamı ve Şiirleri, İstanbul,
2006; Bazı internet siteleri.
Ali İhsan Aksamaz,
Özgür Gündem Gazetesi, 23.07.2012
