“Hep
beraber güzel eserler ortaya çıkartalım!”
(Ön
açıklama: Bugünkü misafirim Murat Kasap. Uzun yıllardan beri, kendisini
tanıyorum ve çalışmalarından da haberdarım. Murat Kasap, benim Aydın
dostlarımdan. Yayımlanmış iki kitabı var. Bu kitaplarından biri, “Osmanlı
Gürcüleri”. Bu kitabı, 2010’da, İstanbul’da yayımlandı. Kitap, 2012’de yeniden
yayımlandı. Kitabının ilk baskısı Türkçe, diğer baskısı Gürcüce. Kitap,
Gürcistan Dostluk Derneği tarafından yayımlandı. 480 sayfalık bu kitap
ansiklopedi ebadında. Murat Kasap’ın diğer kitabı, “93 Harbi Batum Muhacirleri.”
Bu kitabın ilk baskısı 2018’de, İstanbul’da çıktı. Bu kitap da, Gürcistan
Dostluk Derneğinin yayını. Kitap, 832 sayfa. Bu kitabı da ansiklopedi ebadında.
Murat Kasap, “Göçmüş Hayatların İzleri” adlı belgesel filmin metnini de yazdı.
Aynı belgeselin danışmanlığını yaptı. Bu belgesel film, 2014’de çekildi.
2012’de “Osmanlı Arşiv Kayıtlarında
Gürcistan ve Gürcüler” adlı kitabın
editörlüğünü yaptı. 2017’de, “Gürcistan’da İslamın Dünü, Bugünü ve Yarını” adlı
sempozyum tebliğleri; Murat Kasap ve Prof. Dr. Fahameddin Başar tarafından
kitaplaştırıldı. Murat Kasap’ın, “Batum,
Muhacirlik ve Gürcü Biyografileri” konulu makaleleri çeşitli dergi ve
gazetelerde yayımlanıyor. Kendisi, böylesi çalışkan bir Aydın. Eşsiz ve faydalı
eserlerin sahibi. Ben, Murat Kasap ile; hem bu iki kitabı, hem bizimkilerin
Müslümanlaşması, hem de bugünkü durumuna ilişkin konuştum. Bu metin,
söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz. 23 I 2019)
+
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; öncelikle
sizi tanıyalım! Nerelisiniz? Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz?
Mesleğiniz nedir? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Hangi lisanları
biliyorsunuz? Önce bize biyografinizden bahsedin, lütfen!
Murat
Kasap: Beni köşenizde ağırladığınız için önce teşekkürlerimi sunuyorum.
Ordu’nun Gölköy İlçesinde doğdum. İlk okulu köyümde, orta ve lise eğitimini
Gölköy’de tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih
Bölümü’nden mezun oldum. Daha sonra. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Fakültesi’nde Tarih Öğretmenliği Yüksek Lisans Progamını tamamladım.
Öğretmenlik mesleğini sadece bir sene özel bir kurumda icra ettim, daha
sonrasında devam etmedim. Evliyim. İki çocuğum var. Gürcüce okuma yazmaya
vakıfım, orta derecede konuşuyorum. Biraz Arapça biliyorum.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; Biliyorum,
siz (1877-1878 Halbi) 93 Harbi
muhacirisiniz. Batum’dan muhacir gelmiş
ailenin çocuğusunuz. Böyle biliyorum. Siz kaçıncı nesilden muhacirsiniz? Köken
olarak, Batum’un hangi köyündensiniz? Oradaki köyünüzün adı nedir?
Buradaki köyünüzün adı nedir? Batum’da akrabalarınız var mı? Batum’dan hangi
eski soyadını taşıyorsunuz?
Murat Kasap: Benim ailemde Türkiye’deki birçok aile
gibi muhacir bir aile. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbi) sonra
Batum’dan göç etmişiz. Aslında Batum genel bir tanımlama, Batum ile birlikte
günümüz Artvin ilinin büyük kısmı da Rusya’ya bırakılmıştır. Ailemin göç ettiği
köy günümüzde Artvin’in Şavşat İlçesi’nin Çağlayan köyüdür. Çağlayan köyünün
eski ismi Hevtzviril. Bu köyde akrabalarım var. 1921 yılından sonra Hevtzviril
köyü Türkiye sınırları içerisinde kaldı. Bununla birlikte Batum’un Keda
ilçesinin Ortsva köyünde de akrabalarımızın olduğunu biliyorum. Aile arasında
bize Kasaxa deniliyor. Soy ismimiz Kasap, bunun Kasaxa ile ilintili olduğunu
düşünüyorum. Ailemiz günümüzde Kasapoğlu
lâkabıyla daha çok anılıyor. Bu arada belirtmeliyim ki baba tarafımdan ailem
Gürcü muhaciri.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; Şimdi de ilk kitabınızdan konuşalım. İlk
kitabınız; “Osmanlı Gürcüleri”. Diğer
eseriniz gibi, bu eseriniz de çok önemli. Bu eserinizle, yalnızca Osmanlı
Gürcülerinden değil, Türkiyenin eski Tarihinden de bize bilgiler veriyorsunuz.
Yine bu eserinizle, hem Türk ve Gürcülerin, hem de Türkiye ve Gürcistan dostluk
ve kardeşliğine destek veriyorsunuz. Şimdiye kadar, bu kapsamda bir kitap
Türkiye’de yayımlanmamıştı; öyle biliyorum. Osmanlı Arşivlerinde çalışmaya ne
zaman başladınız? Kitabı ne zaman yazmaya başladınız?
Murat Kasap: Osmanlı Gürcüleri kitabı, İstanbul
Büyükşehir Belediyesi’nin Ramazan Ayı etkinlikleri bünyesinde Feshane’de
gerçekleştirdiği Uluslararası tanıtım etkinliklerinde hazırladığımız bir sergi
ile başladı. Burada Osmanlı Devletinde görev yapmış Gürcü asıllı 50 kişinin
biyografilerinden bir resim sergisi hazırlamıştık. Daha sonra bunu kitaba
çevirdik ve kitapta 1200 kişinin biyografisine yer verdik. Daha önce Osmanlı
dönemindeki Gürcüler üzerine biyografik bir kitap hazırlanmamıştı. Osmanlı
Gürcüleri kitabı bu anlamda bir ilk. Ben biyografiler üzerine 2007 yılında
Osmanlı Arşivlerinde araştırmaya başladım. Araştırdıkça birçok belge ve
dökümana ulaştım. Kitapta 18 sadrazam olmak üzere birçok üst düzey devlet
adamı, ulema ve yazarlar, sivil, askeri memurlar, padişah annelerinin yaşamları
anlatılıyor. Bu eser, tarihî Türk-Gürcü dostluğunun bir örneği aslında. 2007
yılında başladığımız çalışmayı 2010 yılında tamamladık ve Osmanlı Gürcüleri
kitabımız yönetim kurulu üyesi olduğum Gürcistan Dostluk Derneği tarafından
yayınlandı.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; şimdi de, “Osmanlı Gürcüleri” adlı kitabınızdan bahsedelim! Bu kitabınız,
bize eşsiz bilgiler veriyor. Bu eşsiz ve çok faydalı kitabınızdan haberdarım.
Ancak, siz de söyleyin de okuyanlar da okuyup öğrensinler! Lütfen, okuyanlar
sizin ağzınızdan da duysun! Siz, bu kitabı yalnızca Osmanlı Arşivleri
belgeleriyle yazdınız, öyle mi? Kitabın kaç bölümü var? Her bölüm, okuyuculara
hangi bilgileri veriyor.
Murat Kasap: Osmanlı Gürcüleri kitabının ana kaynağı
Osmanlı Arşivi ve İstanbul Müftülüğü Şeriyye Siciller arşividir. Bunların
dışında Osmanlı dönemi kroniklerinden ve tarih kitaplarından faydalanıldı.
Mümkün mertebe birinci kaynaklar esas alınarak yazıldı. Kitabımız giriş
kısmıyla birlikte 6 bölümden oluşuyor. Giriş kısmında genel bir Gürcü tarihi,
Gürcüler ve İslâmiyet, Osmanlı Kaynaklarında Gürcüler ve İslâmiyet başlığı ile
3 bölüm var. Giriş kısmı Gürcü tarihinin yanı sıra Gürcülerin Müslüman oluş
süreci, İslâm Dünyasında Müslüman Gürcülerin yeri, Osmanlı kaynaklarının
Gürcüleri değerlendirmesi, kaynaklarda Gürcistan ve Gürcüler üzerine geçen
tarihî, coğrafî, kültürel bilgiler var. Bu kısımda özellikle Osmanlı öncesinde
Anadolu İslâm kültüründe Gürcülerin rolleri ve katkıları da anlatılıyor.
Gürcistan’ın Ahıska, Batum ve Tiflis şehirlerinde bulunan İslâm eserlerinde de
bahsediliyor.
Birinci bölümde sadrazam, bakan, yeniçeri ağası, kaptan-ı
derya, vali, ordu komutanı ve mebusluk gibi görevlerde bulunmuş üst düzey Gürcülerin
biyografileri var. İkinci bölümde Osmanlı dönemi Gürcü ulemasının hayat hikâyelerini
yazdık. Üçüncü bölümde sanat ve edebiyat alanında ün yapmış Gürcü
şahsiyetlerden bahsettik. Dördüncü bölümde askerî, sivil memurlar ve değişik
alanlarda görev yapmış Gürcüler yer alıyor. Son bölümde ise, Gürcü kökenli
padişah ve şehzade anneleri ile eşlerinin biyografilerini yazdık. Osmanlı
Gürcüleri kitabı sadece biyografiler içermiyor, bu şahsiyetlerin yaptıkları cami,
okul, medrese, köprü, hastane, çeşme gibi hayır eserleri ile edebiyat alanında
bıraktıkları eserlerden de geniş bir şekilde bahsediyor. Bu eseri hazırlamaktaki
amacımız, Gürcülerin yaşam ve yapıtlarıyla Osmanlı Medeniyetine katkılarını
belirtmek, çalışkanlıkları, başarıları ve vatanseverlikleri ile güzel örnekler
ortaya koymak ve bu zamana kadar ortaya çıkarılmamış olan Gürcü tarihinin bir
bölümünü bizden sonraki nesillere aktarmaktır. Ayrıca bu eser ile birçok kişi
dedelerinin biyografilerine geniş bir şekilde ulaşma imkânın sahip olmuştur.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; şimdi de diğer kitabınıza gelelim. Diğer kitabınızdan
bahsedelim, lütfen, bize diğer kitabınızdan bahsedin! Bu eseriniz de, diğer
eseriniz gibi, eşsiz ve çok faydalı. Bu kitap için, Osmanlı Arşivlerinde
araştırmaya ne zaman başladınız? Bu kitabı yazmaya ne zaman başladınız? Bu
kitap, yalnızca Osmanlı Arşiv belgeleriyle mi yazıldı? Kitabınızın bölümleri
var. Bu bölümler, hangi konu ve kişilere ilişkin bilgileri bize veriyor?
Murat Kasap: 93 Harbi Batum Muhacirleri kitabının uzun
bir hikâyesi var. Aslında Osmanlı Gürcüleri kitabını hazırlarken bir yandan da
muhacirlik üzerine arşivlerde yer alan belgeleri de inceliyor bazılarını da imkân
dahilinde alıyordum. Ancak bir müddet muhacirlik üzerine ara verdim. Osmanlı
Gürcüleri kitabından sonra Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler
kitabının editörlüğünü yaptım. Bu kitapta Yurtdışı Türkler ve Akraba
Toplulukları Başkanlığının sponsorluğu ile 2012 yılında basıldı. 2012 yılında
bir göç belgeseli hazırlama kararı aldık ve 2013 yılında Osmanlı Gürcüleri Göç
Belgeseli başlığı ile 13 bölümlük bir belgesel hazırladık. Bu belgeselimiz 2014
yılında Eskişehir Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı bünyesinde 21 Mayıs 2104
yılında Eskişehir’de gösterildi. 2013 ve 2014 yılında belgesel dolayısı ile
gezmiş olduğum illerden ayrıca göç üzerine doküman toplamaya başladım. 2014
yılında belgeselin gösteriminden sonra da yoğun bir şekilde Osmanlı Arşivi’nde
Batum Muhacirleri üzerine belgeleri incelemeye ve toplamaya başladım. Fırsat
buldukça yine köylere gidip bilgi edinmeye çalıştım. Kitabın yazım süresi 4 yıl
sürdü ve 2018 yılında Kültür Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü desteği
ile “Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri” kitabını bastırmaya
muvaffak olduk. Bu kitabın ana kaynağı da Osmanlı Arşivi’dir. Bunun dışında Vakıflar
Genel Müdürlüğü Arşivi, İstanbul Müftülüğü Şeriyye Siciller Arşivi, Cumhuriyet
Arşivi, Atatürk Kitaplığı Arşivi, Nadir Eserler Kütüphanesi Arşivi’nde yer alan
muhacirlik üzerine belgelerden de faydalandım. Konuyla ilgili Süleymaniye
Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İSAM ve Bilim Sanat Vakfı
Kütüphanelerinde de araştırmalar yaptım. Göç üzerine yazılmış güncel kitaplar
ve makalelerden faydalandım. Arşiv belgeleri dışında az da olsa sözlü tarihe de
yer verdim. Ancak kesinlikle geniş bir sözlü tarih araştırılması yapılması
gerektiğini de buradan özellikle de belirtmeliyim. 93 Harbi Batum Muhacirleri
Kitabı giriş dışında 10 bölümden oluşuyor. Giriş kısmında kitabın genel amacı
ve yazım şeklinden bahsettim. Birinci bölüm Batum ve Havalisinin genel tarihi,
Batum ve Havalisinde İslâm kültürüne ait öğeler ve bölgede yer alan köy adları
ile arşivlere yansıyan sülâle adlarından bahsetmektedir.
İkinci bölüm, 19. Yüzyıl Osmanlı-Rus Savaşı’nda Batum
Cephesi ve Batum Havalisinde yaşayan yerli ahaliden oluşturulan askeri
kuvvetlerden bahsediyor. 93 Harbi Batum Cephesi, Yardımcı Kuvvetler Ordusu,
Savaşın Başlaması ve Bitişi, Batum Ahalisinin Berlin Antlaşmasına Tepkileri,
Osmanlı Ordusunun Çekilişi ve Rusların Batuma Girişi, 93 Harbi Göçünün
Sebepleri ve Göç, Birinci Dünya Savaşında Yaşanan İkinci Büyük Göç bu bölümde
ayrıntılı bir şekilde yazıldı.
Üçüncü Bölümde Doğu ve Orta Karadeniz Bölgesine yapılan
göçler, dördüncü bölümde Batı Karadeniz Bölgesine yapılan göçler ve muhacir
yerleşimleri yazıldı. Beşinci bölümde Marmara, altıncı bölümde Ege, yedinci
bölümde İç Anadolu, sekizinci bölümde Doğu ve Güneydoğu Anadolu, dokuzuncu bölümde
Akdeniz Bölgesine göçleri yazdık. Muhacirlere ait listeler, muhacir
dilekçeleri, kurulan köyler, hane ve nüfus bilgileri, yerleşim haritaları,
devletin yardımları, ölümler, doğumlar, mezar taşları, evlilik akitleri, cami
ve okul planları, fotoğraflar gibi birçok bilgiye bu bölümlerden
ulaşabiliyoruz. Kitabın son bölümü göçe ve iskâna dair genel bir değerlendirilme
yapıldı. Kitabın ana nizanpajının bitiminden sonra ulaştığımız Doğu Karadenize
yerleşen muhacirlerin isimlerinin olduğu ayrı bir liste kitabın sonuna ek
olarak konuldu. Bu çalışmamız da alanında bir ilk aslında. Batum Muhacirleri
üzerine genel bir eser şu ana kadar hazırlanmamıştı. Batum Muhacirleri üzerine
birkaç makale vardı sadece. Bunların dışında da bölgesel ve köy bazında birkaç
eser vardı. Bu eserlerin çoğu da arşiv belgelerine dayanmıyordu. Bu kitabımızı
1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin ve göçün başlamasının 140. Yılı anısına
hazırladık.
Ali
İhsan Aksamaz: Kitabınız, Batum muhacirlerine ilişkin bilgiler veriyor; evet.
Ancak, biz Batum denince, bugünkü Batum
anlaşılıyor. Öyle de biliniyor. Ad olarak, Batum Batum, ancak; o zamanki
Batum ile Şimdiki Batum bir mi? Bugünkü Batum’dan haberdarız; Gürcistan’ın
bölgelerinden biri. O zamanki Batum, şimdiki Türkiye ve Gürcistan’ın hangi
bölgelerini kapsıyordu?
Murat Kasap: Kitapta kullanılan Batum ifadesi aslında
sadece bugünkü Batum şehrini kapsamıyor. Bu genel bir ifade olup, Gürcistan’ın
Çürüksu/ Kobuleti, Acara (Keda ve Hulo İlçeleri) ile Türkiyemizin Artvin, Hopa,
Murgul, Şavşat, Maradit, Borçka, Çhala, İmerhev, Gönye, Ardanuç, Yusufeli’nin
bır kısmı tarihsel süreçte Batum ve havalisi olarak adlandırılmakta. 93
Harbinin yaşandığı yıllarda Batum Şehri Lazistan Sancağı’nın merkezi, yani bugünkü
anlamıyla vilâyet merkezi. Yukarıda saydığım yerlerden sadece Şavşat ve Ardanuç
o tarihte Çıldır Sancağına bağlı. Arşiv belgelerinde yukarıda belirttiğim kaza
ve nahiyelerden göç edenler Batum Muhacirleri olarak kayıt altına alınmış. Muhacirler
de dilekçelerinde kendilerini Batum Muhaciri olarak ifade etmişler. Bundan
dolayı kitabın adını 93 Harbi Batum Muhacirleri olarak koymayı uygun gördük.
Saha çalışmalarında Muhacirler kendilerini hep Batum’dan geldik diye beyan
ettiler. Kitabın adında bu gerçekte etkili oldu. Ama belgelerin içeriklerinde
geçen kaza ve nahiyeleri de belirttik. Bundan dolayıdır ki Batum Muhacirleri
dediğimizde 93 Harbinden sonra sadece Gürcistan’ın Batum şehrinden göç edenler
değil, Artvin ve kazalarından göç eden muhacirler de anlaşılmalıdır.
Ali
İhsan Aksamaz: Soğuk Savaş yıllarında yayımlanmış birkaç kitap vardı. O
kitaplar, bizlere başka türlü bilgiler veriyordu; ben öyle biliyorum. O zamanki
Kremlin’in resmî ideolojisinin gölgesinde yazılmıştı bu tür kitaplar. 20. yüzyılın
duygu ve anlaşıyla yazılmış kitaplardı. Ancak; biz 21. yüzyılda yaşıyoruz.
Önceki ve şimdiki yüzyılların duygu ve anlayışı bir değil. Önceki yüzyıllarda,
insanlar birbirleriyle din ile, ideolojiler ile değer veriyorlardı. Şimdiki
durum öyle değil. Günümüzde insanlar birbirlerine insanlık duygu ve anlayışıyla
değer vermek zorundalar. Bugünkü iklim böyle. Buradaki bazı Gürcü Aydınları
yine de, 20.
yüzyılın resmî ideolojileri ile yaşıyor. Günümüzde, bu tür resmî ideolojiler
ile Gürcü ve Lazların kardeşliği gelişir mi? Bazı Gürcü Aydınları
mütemadiyen “Lazlar Gürcü; Lazca,
Gürcücenin diyalekti,” diyorlar. “Hıristiyan Gürcü Gürcüdür; Gürcü illâ
Hıristiyan olacak!”diyorlar.
İçerden-dışarıdan bu tür Gürcü Aydınlarının bu tür duygu ve
anlayışlarına ilişkin bize neler söyleyebilirsiniz?
Murat Kasap: Soğuk savaş yılları dünya tarihi açısından
üzüntüyle karşılanacak bir dönemdir diye düşünüyorum. Tarih yazımında çoğu kez
ideolojilerin etkisi olmuştur. Bilimsel tarih yazıcıları için arşiv belgeleri
esas alınmalıdır. Arşiv Belgelerinde Batum’dan gelen Muhacirler için Batum
Muhaciri Gürcü, Batum Muhaciri Laz, Batum Muhaciri Abaza, Batum Türk, Artvin
Kürt Muhacirleri gibi ifadeler kullanılmaktadır. Bu kayıtlar bize
göstermektedir ki göç edenlerin tamamı Gürcü değildir. Batum’dan göç edenler
arasında Türk, Laz, Abaza ve Kürtler olduğu bir gerçektir. Ancak belgeler
incelendiğinde Muhacir kitlesinin büyük bölümünün Gürcüler olduğu çok net
görülmektedir. İkinci büyük grup ise Lazlardır. Belgelerde Samsun’a yerleştirilen
99 nüfus Batum Türk Muhaciri kayıdı yer almaktadır. Batum’dan göç eden Batum
Muhaciri Abaza kayıdı yer alan iki köyden bahsedilmektedir. Bursa civarına göç
eden Artvin Kürt muhacirleri ifadesi ise, 13 hane için kullanılmıştır. Kürt
ifadesinin Batum Kahaberde yaşayan tarihi kayıtlara göçebe-i Ekrad olarak geçen
ahaliyi kapsadığını düşünmekteyiz. Batum Muhacirleri içerisinde yer alan
Hemşinliler için Hemşinli ifadesi kullanılmamış, sadece Batum muhacirleri
olarak kayıt altına alınmışlardır. Özellikle tapu iskân defterlerinde Batum
Muhacirlerinin etnik yapısı belirtilmiştir. Göç edenlerin tamamı Müslümandır.
Hristiyanlar bu göçe dahil edilmemiş, daha doğrusu Çarlık Rusyası buna izin
vermemiştir. Sonuçta göç eden Muhacirlerin hepsi günümüzde Türk Vatandaşı
olarak aynı bayrak altında rahat ve huzurlu yaşamaktadırlar. Gürcü ve Lazların
tarihsel süreçte birbirinden ayrılmaz iki halk olduğunu düşünüyorum. Dilleri ve
yaşayışları iç içedir. Çok birbirinden ayırt edilmesi mümkün olamayacaktır. Bu
özellikler günümüzde Türkiye Cumhuriyeti içerisinde yaşayan tüm etnik
kökenliler için artık geçerlidir. Hepsi et ve tırnak gibi olmuştur. Sizin
sorunuza cevap olarak şunu söyleyebilirim: Gürcüler ve Lazlar dil, kültür ve
yaşayış olarak birbirine en yakın iki halktır. Gürcü illâ Hristiyan olacaktır
sözünün bir geçerliliği olamaz. Etnik kimlik farklı, din farklıdır. Farklı dinlere
mensup halklar dünyanın birçok ülkesinde yaşamaktadır. Gürcü olmayı Hristiyan
olmak ile eş tutmak, bence Gürcü Tarihinin bir bölümünü hiçe saymak anlamına
gelir. Hristiyanlık öncesinde de Gürcüler vardı. Örneğin büyük Gürcü Kralı
Parnavaz ki ilk milli devleti oluşturduğu tarih kitaplarında yazılı, Hristiyan
değildi. Ayrıca Kral Parnavaz ilk Gürcü alfabesini de oluşturmuştu. Bugün
Gürcüler çok dinli bir halktır. Ortodoks, Katolik, Müslüman Gürcüler, Yahudi
olan Gürcüler. Bunların dışında artık günümüzde Budizm, Yahova şahitliği gibi
inançları benimseyen Gürcü Vatandaşları bulunmaktadır Gürcistan’da. Günümüzde
hâlâ Hristiyan Türkler ve Hristiyan Araplar var. Çok dinli olmak bütün halklar
için geçerli bir durum aslında.
Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; “Lazlar Gürcüden gelmedir.” veya
“Gürcüler Lazdan gelmedir.” Kim bilebilir ki?! Bu tür polemikler, bizim
kardeşliğimize katkı sağlamıyor. Günümüzde, biz Türkiye’de yaşıyoruz. Kimliklerimiz
ölüyor; dillerimiz ölüyor. Nasıl yapalım da kimliklerimizi yaşatalım; nasıl
yapalım da anadillerimizi yaşatalım? Ne yapalım da, Gürcü ve Laz Aydınları
el-ele vererek çalışsın? Bu, siyasî değil,
fakat kültürel bir anlayış. Siz, bu konulara ilişkin neler
düşünüyorsunuz?
Murat Kasap: Kesinlikle size katılıyorum, bu
polemiklerin halkların kardeşliğine hiçbir katkısı bulunmamaktadır. Ben, saha çalışmalarında
birçok Batum Muhaciri Gürcü ve Laz köylerini gezdim, evlilikler iç içe, Lazca
bilen gelin çok kısa süre içerisinde Gürcüce öğrenmiş, aynı şekilde Lazlara
gelin giden Gürcü gelini de kısa sürede Lazca konuşmaya başlamış. Cenazeleri,
düğünleri, eğlenceleri, mevlitleri hep beraber olmuş yıllar boyu. Şimdi zaten
herkes ile içice olundu. Burada Laz Gürcü’den, Gürcü Laz’dan gelmiştir gibi
polemikler ile uğraşmaktansa, kültürümüze nasıl yaşatırız, dilimizi nasıl
koruruz, yeni nesillere aktarırız diye çalışmalıyız. Burada ideolojiler bir
yana bırakılmalıdır. Özellikle halkımızın kabul etmeyeceği bir takım
diktalardan vazgeçip, göç eden atalarımızın hatıralarına sahip çıkmalıdır. Göç
eden Muhacirlerin dilekçelerini kitabımızda yayınladık, görüyoruz ki onlar Soğuk
Savaş döneminde bize dikta ettirilmek isteyen bir anlayış üzerine göç
etmemişler. Bu hususlar da göz önüne alınarak ifadelerimizi ona göre kullanmalıyız.
Toplum ile ters düşündüğüzde kabul görmeniz mümkün olmayacaktır. Köyleri
gezdiğimiz zaman bunu net bir şekilde görüyoruz; ahalinin bahsettiğiniz
polemiklerle hiç alâkası yok.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; buradaki bazı Gürcü Aydınları, “Gürcüler ve Lazlar,
Müslümanlığı Osmanlı’nın kılıç zoruyla seçtiler,” diyorlar. Bu tür fikirler
için neler söyleyebilirsiniz?
Murat Kasap: Bu fikirler ortaçağ din anlayışının
devamıdır diye düşünüyorum. Osmanlı döneminde Gürcü ve Lazların kılıç zoruyla
Müslüman olduklarına dair hiçbir tarihi veri bulunmamaktadır. Bu iddiayı ortaya
atanlar, arşiv kayıtları üzerinden konuşmamaktadır; duygusal, ideolojik bir
yaklaşım üzerinden meseleye bakıyorlar. Osmanlı öncesinde de Gürcüler arasında
İslâmın kabul edildiğine dair belgeleri Osmanlı Gürcüleri kitabında yayınladık.
Bunların bir kısmı Sivas ve Kayseri gibi şehirlere gelmişler; bunların da
kayıtları mevcut. Batum ve Havalisinde
yaşayan ahalinin Müslüman olma süreci Osmanlı dönemindedir. Osmanlı bu bölgede
yönetimi tam anlamıyla ele aldıktan sonra nüfus sayımı yapmıştır. Bu nüfus
sayımında büyük çoğunluk Hristiyandır. Aradan geçen 100 yıl sonra yapılan nüfus
sayımlarında da hâlâ bölgede Hristiyan köylülerin kayıtları vardır. Ayrıca bu
dönem devletin en güçlü olduğu dönemdir. Devlet, zorla Müslüman yapma
politikası gütse idi, Gürcistan’ın tümünde yaşayan Gürcü ve Lazlar Müslüman
olurdu. 1835 Nüfus Defterinde Kobuleti civarında yeni Müslüman ifadeleri var.
Bırakın Batum Havalisini Tiflis ve Guria bölgesinden 19. Yüzyılın ortalarında
gönüllü olarak Müslüman olan Gürcü ailelere ait kayıtlar arşivlerimizde yer
almaktadır. Bazıları diyor ki devlet o kadar vergi aldı ki Müslüman olmaya
mecbur kaldılar. Bu da doğru değildir. Her şeyden önce Gürcistan civarından
alınan Osmanlı vergileri diğer bölgelere göre daha azdır. Ekonomik sebepler ile
Müslüman olunduğunu savunan kişilerin Osmanlı öncesi burada alınan vergi
miktarları ve köylülerin ekonomik durumuna göre o dönemin kayıtlarını
yayınlaması gerekir ki Osmanlı ve öncesini karşılaştırarak savundukları bu
düşüncenin doğru olup olmadığını anlayalım. Oysa ki şu ana kadar kimse Osmanlı
öncesi Batum ve Havalisinden alınan vergi miktarları ve köylülerin yaşantısına
dair dönemin kayıtlarını esas alarak bir eser ortaya koymadı. Söylenen sözler
Çarlık Rusya zamanında bölgeye gönderilen bir gazetecinin yazdığı (ki ben
bunları köylülerden dinledim diyerek yazmış ama bunun hiçbir tarihi geçerliliği
yok). Sovyetler zamanında yazılmış ideolojik tarih anlayışının bir devamı. Oysa
ki Osmanlı arşivlerinde bölgenin yönetimine dair her konuyu belli periyodlarda
inceleyebiliyorsunuz. Müslüman olma ile ilgili de birçok belge var. Yavuz
Sultan Selim’in Çaldıran Seferinde şehit düşen Müslüman Gürcüler var. Müslüman
olmayan ahalinin de haklarının korunması yönünde bölgeye sürekli fermanlar
gönderilmiştir. Bölge ahalisine kötü davranan yöneticiler uyarılmış ve
cezalandırılmış. Bu konuyla ilgili Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve
Gürcüler kitabımızın incelenmesinde fayda vardır. Bu konularda arşiv belgeleri
üzerinden konuşmakta fayda var.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey; yeni kültürel çalışmalarınız, eserleriniz,
projeleriniz var mı? Kültürel alanda, bize yeni sürprizleriniz var mı?
Murat Kasap: Öncelikli olarak Osmanlı Gürcüleri
kitabımızın genişletilmiş ikinci baskısını hazırlama içerisindeyim, çünkü bu
kitabımızın hem Türkçesi hem de Gürcücesi çok kısa bir süre içerisinde bitti.
Büyük talep var bundan dolayı genişletilmiş ikinci baskıyı en kısa zamanda
tamamlamayı plânlıyorum. Maçahel Bölgesi ile ilgili Osmanlı Arşivlerinde Maçahel
adlı bir prestij eser hazırlıyorum. Bunun dışında kısa bir süre içerisinde
yayına hazır hale gelecek. Süprizlerim olacak gibi, önce Artvin, sonra Batum üzerine
arşiv esaslı çalışmalarım devam ediyor.
Ali
İhsan Aksamaz: Murat Bey, bu söyleşi
için çok teşekkür ederim. Sorularımı inceden inceye cevapladınız. Siz de
isterseniz, söyleşimizi sonlandıralım! Ancak başka söyleyecekleriniz varsa,
lütfen belirtin! Allah, sizi çoluk- çocuğunuzla her zaman sevindirsin!
Murat Kasap: Ali İhsan Bey, tekrar bana böyle bir
fırsat sunduğunuz için teşekkürlerimi sunuyorum. Söyleyeceklerim bu kadar.
Hepimize, ailelerimizle mutlu, sağlıklı uzun yaşamlar diliyorum. Hep beraber güzel
eserler ortaya çıkartalım!
+
Söyleşinin Lazcası:
Murat̆
K̆asap̆ik Ğarğalaps:
“İroras
artimajura k̆ala dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri/ sumari
çkimi ren Murat̆ K̆asap̆i. Dido ʒ̆anapeşen doni, ma emu viçinop do mteli noxvenepe
muşişenti ambari komiğun. Murat̆ K̆asap̆i ren çkimi gamantaneri cumak̆oçepeşen
arteri. Gamiçkvineri jur ketabi kuğun emus. Gamiçkvineri ketabepe muşişi
art-arti ren “Osmanlişi Gurcepe”. Aya ketabi gamiçkvinu (2010) jur vit̆oşi do
vit ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya ketabi muşi xolo gamiçkvinu (2012) jur
vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Ketabişi maartani gamaçkva ren Turkuli, majurati
ren Gurculi/ Kortuli. Ketabi gamiçkvinu Gurcistanişi Manebrobaşi Derneği
şk̆elen. (480) otxo oşi do otxo neçi
but̆k̆oni ketabi ren ansik̆lopediuri zimas. Murat̆ K̆asap̆işi majura
ketabi ren “93 Harbişi Batumişi Mohacirepe.” Aya ketabişi maartani gamaçkva
kogamaxtu (2018) jur vit̆oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya
ketabiti ren Gurcistanişi Manebrobaşi Derneğişi gamaçkva. Ketabi ren (832) ovro
oşi do eçi do vit̆o jur but̆k̆oni. Ketabi ren xolo ansik̆lopediuri zimas.
Murat̆ K̆asap̆ik doç̆areren “Xicreteri Skidalepeşi Nok̆uçxenepe” coxoni
rabisk̆uri filimişi t̆ekst̆iti. Xolo artneri filimişi k̆onsult̆ant̆oba qveren.
Aya rabisk̆uri filimi yeşiğinu (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas.
“Gurcistani do Gurcepe Osmanlişi Arşivişi Noç̆arepes” coxoni ketabişi
edit̆oroba qveren (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. “İslamobaşi Ğoman,
Andğa do Ç̆umen Gurcistanis” coxoni semp̆ozyumişi tebliğepeşi ketabi ixazirinu
Murat̆ K̆asap̆i do P̆rof. Dr. Fahameddin Başari şk̆elen. Aya noxvene ixorʒelinu
(2017) jur vit̆oşi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Murat̆ K̆asap̆işi “Batumi, Mohaciroba
do Gurculi Biyografepe” temaloni noç̆arepe gamiçkvinen çkvadoçkva gazeta do
dergepes. Dudi muşi ren amk̆ata dulyamxvenu gamantaneri. Edo metimoni do
pelaperi k̆ult̆uruli noxvenepeşi mance ren. Ma, Murat̆ K̆asap̆i k̆ala bğarğali
hemi aya jur ketabi muşişen, hemi çkineburepeşi İslamizasyonişen, hemiti
çkineburepeşi andğaneri xalişen. Aya ren çkini ok̆otkvalaşi noç̆are. Ali İhsan
Aksamazi. 23 I 2019)
+
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ipti
tkvan giçinat! Sonuri ret? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu dulya
ikipt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Namu nenape giçkinan? İpti biyografi
tkvanişen ambari komomçit, mu iqven!
Murat̆ K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle ma tkvan
şukuri giʒ̆umert, k̆era tkvanişa sumari emç̆opes ma do emuşeni; aya ipti
giçkit̆an. Ma yepçkindi noğa Ordu- Gyolkyoyis. ʒ̆oxle ma doviguri
oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti ma doviguri noğa Ordu- Gyolkyoyişi oşkenoni nʒ̆opula do
Lises. Uk̆açxeti doviguri noğa İst̆anbolişi
Universit̆et̆işi Nç̆aralobaşi Fak̆ult̆et̆is. Edo Tarixişi noʒ̆ileşen dip̆loma
maqu ma. Uk̆açxe ma doviguri İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyaluri
Çkinobapeşi Fak̆ult̆et̆işi Tarixişi mamgurapalobaşi Mağali Lisansişi p̆rogramis
do mağali lisansişi dip̆loma maqu ma. Ma vixandi mamgurapalo xvala ar ʒ̆anaş
morgvalis ar doxmeli nʒ̆opulas. Va
mevaqoni aya dulyas uk̆açxeni ʒ̆anapes, mevaşkvi mamgurapaloba do mutu var.
Çileri vore ma. Edo jur bere komiqonun ma. Gurculi ok̆itxu- oç̆aruşi
xemaxvencoba komiğun. Ma mağarğalen Gurculi nena oşke dereceten. Amʒikati
Arabuli nena komiçkin ma.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ma
miçkin, tkvan (1877-1878 Harbişi) 93
Harbişi mohaciri ret. Batumişen mohaciri
ar ocağişi bere ret. Eşo miçkin. Tkvan nak̆otxani nesilişen/ diʒxirişen
mohaciri ret? Cinciten tkvan Batumişi namu oput̆eşen ret? Ekonuri oput̆e tkvanis
mu coxons? Akonuri oput̆e tkvanis mu coxons? Batumis mzaxalepe, diʒxirimşinepe
giqonunani? Batumişen mu gvari, mu mcveşuri çkineburi gvari giğunan?
Murat̆
K̆asap̆i: Turkiyes dido ocaği steri, çkimi ocağiti mohaciri ren. (93 Harbişi)
1877-1878 ʒ̆anapeşi Osmanli-Rusuli Lima şk̆ule Batumişen mohaciri gamapteret.
Mtini giʒ̆vat, Batumi ren generaluri coxo. Noğa Batumi k̆ala andğaneri noğa
Artvinişi dido dixa niçineret̆u 3arobaşi Rusyaşa. Ocaği çkimik mohaciri gamaxteren emindroneri Şavşatişi
oput̆e Çağlayanişen. Oput̆e Çağlayanişi mcveşi coxo ren Hevtzvirili. Andğaneri
ndğasti, mzaxalepe komiqonun ma eya oput̆es.
1921 ʒ̆anaşi ak̆t̆iten, oput̆e Hevtzvirili doskidu Turkiyeşi onžğonişi
doloxe. Amutenti, noğa Batumişi ilçe K̆edaşi oput̆e Orʒvatis mzaxalepe
komiqonunan; aya komiçkin ma. Çkin mcoxonan K̆asaxa ocağişi doloxe. Gvari çkini
ren K̆asap̆i. Aya gvaris irtibat̆i k̆uğun K̆asaxa k̆ala; eşo domaʒ̆onen ma. Ocaği
çkini didopeten K̆asap̆oğli žegneten içinen. Astaxolo otkvaluşi vore; baba
çkimişi mzaxalepe renan mohaciri Gurculi diʒxirişen.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti maartani
ketabi tkvanişen bğarğalat. İptineri ketabi tkvani ren “Osmanlişi Gurcepe”. Majura noxvenepe tkvani
steri, aya noxvene tkvaniti ren dido beciti. Aya noxvene tkvaniten, xvala
Osmanlişi Gurcepeşen vardo, Turkiyeşi tarixişenti ambarepe momçapt. Xolo aya
noxvene tkvaniten, hemi Turkepeşi do Gurcepeşi hemiti Turkiye do Gurcistanişi
manebroba do cumalobas mxuci meçapt. Aʒ̆işa amk̆ata ketabi gamiçkvineri va rt̆u
Turkiyes; ma eşo miçkin. Goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes; oç̆arusti mundes geoç̆k̆it?
Murat̆
K̆asap̆i: ʒ̆anape ʒ̆oxle rt̆u; Didinoğa İst̆anbolişi Belediyek opapeşdoloxeni
oçinapuşi ok̆oxtala ʒ̆opxeret̆u Remazanişi Tutaşi faaliyet̆epeşi doloxe,
Fesxanas. Çkinti dop̆ʒ̆opxit ar merçapa ek. Ar ketabişi simadak eya merçapaşen
gamaxtu. Gurculi cincişen (50) jure neçi do vit k̆oçişi biyografepe- suretepe
meirçines st̆andi çkinis, Fesxanas. Osmanlişi Oxenʒaleşi askerul- siviluri
burok̆rasişen rt̆u em jure neçi do vit k̆oçi.
Uk̆açxeti
aya merçapaşi biyografepe- suretepeten ar ketabi dop̆ʒ̆opxit. Mara aya ketabis
gežin (1200) vit̆oşi do jur oşi ʒ̆oxle- mxtimu k̆oçişi biyografi.
Osmanlişi
timçxu Gurcepeşi biyografepeşen ʒ̆opxineri do gamiçkvineri ar çkva ketabi ʒ̆oxleşen
va rt̆u. Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabi ren iptineri noxvene spero muşis,
aya gagnapaten. Aya biyografepe şeni goşogorus kogevoç̆k̆i Osmanlişi Arkivepes,
(2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas. Goşogoruten uk̆oreʒxu rabisk̆a do dok̆umani
kobžiri ma. (18) vito ovro sadrazami k̆ala uk̆oreʒxu mağali seviyeloni oxenʒaleşk̆oçi,
ulema do mç̆aru, sivil- askeruli memurepe, padişaepeşi nanapeşi skidalapeşen
ambarepe meçaps aya ketabik. Aya noxvene ren Turkepe do Gurcepeşi cumalobaşi noʒ̆ireni,
mtini bzop̆ont na. Aya noçalişes kogevoç̆k̆it (2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas
do voçodinit (2010) jur vit̆oşi do vit ʒ̆anas. Edo Osmanlişi Gurcepe coxoni
ketabi çkini gamiçkvinu Gurcistanişi Cumalobaşi Derneği şk̆elen. Mati aya
derneğişi oktalaşi xçetomonepeşi art-arti vore.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi;
“Osmanlişi Gurcepe” coxoni ketabi tkvanişen molapşinat aʒ̆iti! Aya ketabi
tkvanik metinoni ambarepe momçapan. Ketabi tkvanişi aya metimoni do pelaperi
ambarepeşen ambaroni vore ma, mara tkvanti tkvit do mak̆itxalepe çkinikti
ik̆itxan do iguran! Tkvani p̆icişenti ognan mak̆itxalepe çkinik, mu iqven!
Tkvan ç̆arit aya ketabi xvala Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeten, eşo reni?
Muk̆o noʒ̆ile uğun aya ketabis? K̆arta noʒ̆ilek mu ambari meçaps milletis.
Murat̆
K̆asap̆i: Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabişi nanodude ren Osmanlişi Arkivi
do noğa İst̆anbolişi Omufteşi Şeriyyeşi Sicilepeşi arkivi. Antepeş
gale, Osmanlişi xeʒalaşi kronik̆epe do tarixiş ketabepeşi ambarepeşenti feide
ižirinu do aşoten noçalişe ik̆ut̆alinu. Ketabi çkini iç̆arinu didopeten
maartani odudepeşi rabisk̆apeten. Ketabi çkinis kuğun (6) anşi noʒ̆ile,
amaxtimoni noʒ̆ile k̆ala. Generaluro Gurculi tarixi, Gurcepe do İslamoba,
Osmanlişi odudepeşen Gurcepe do İslamoba coxoten (3) sum noʒ̆ile gežin
amaxtimonişi noʒ̆iles. Gurcepeşi tarixi k̆ala Gurcupeşi Muslimanobaşi p̆rosesi,
Muslimani Gurcepeşi sva İslamobaşi kianas, Osmanlişi odudepeşi tolişen Gurcepe,
odudepeşen Gurcistani do Gurcepe şeni tarixuri, coğrafiuri, k̆ult̆uruli
ambarepe gežin xolo amaxtimonişi noʒ̆iles. Osmanliş ʒ̆oxleni Anat̆oliaşi
İslamuri k̆ult̆urişa Gurcepeşi rolepe do omxvacupeşi ambari didopeten niçinen
aya noʒ̆ileşi doloxe. Gurcistanişi noğape Ahisk̆a, Batumi do Tbilisis kuğut̆es
İslamuri noxvenepe; aya noxvenepeşenti molişinen. Sadrazami, naziri,
yengiçerişaga, k̆ap̆t̆ani derya, vali, orduşi k̆omut̆ani do mebusoba steri
dulyapeşen mağali seviyeloni Gurcepeşi biyografepe niçinen maartani noʒ̆iles. Çkin dop̆ç̆arit Osmanlişi xeʒalaşen Gurculi
ulemapeşi skidalape majurani noʒ̆iles. Xeşnoxvene do nç̆aralobaşi speroşi
çinoberi Gurcepeşen molapşinit çkin masumani noʒ̆iles. Asker- siviluri do
çkvadoçkva speropeşi ʒ̆oxle- mxtimu Gurcepeşi ambarepe niçinen maotxani noʒ̆iles.
Çkin dop̆ç̆arit Gurculi cinconi padişai do şehzadepeşi nanape do entepeşi
kimolepeşi biyografepe çodina noʒ̆iles.
Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabis va uğun xvala biyografepe. Emk̆ata
k̆oçepeşi xeiriş noxvenepeşen, came, nʒ̆opula, medrese, xinci, oxžabune, ,
çeşmepeşenti; nç̆aralobaşi speroşen noç̆arepe mutepeşişenti mç̆ipaşaşi tişen
k̆udelişa molaşinaps ketabik. Gurculi tarixişi aʒ̆işa uşigneri, užireli,
uç̆areli aya noʒ̆ile, aya ketabişi doloxe oʒ̆opxuten ar noğira komiğut̆es:
Gurcepek skidala do noxvenepe mutepeşiten numxvaces Osmanlişi Medeniyet̆is.
Gurcepeşi dulyamxvenoba, gecgina do vatanp̆erveroba/ p̆at̆riot̆obaşen mskva noʒ̆irenepe
hemi aʒ̆ineri milleti çkinis hemiti uk̆açxenepes oʒ̆iru mint̆es çkin; amkat̆a
anank̆eni komiğut̆es. Xolo aya ketabiten, uk̆oreʒxu k̆oçis ambarepe aqu
p̆ap̆upe mutepeşi biyografepeşen mç̆ipaşaşi.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti
komoptat majura ketabi tkvanişa. Majura ketabi tkvanişen molapşinat,
molamişinit, mu iqven! Aya noxvene tkvaniti iptineri noxvene tkvani steri ren metimoni do dido pelaperi. Aya ketabişi
goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes?
Mundes geoç̆k̆it aya ketabişi oç̆arus? Xvala Osmanlişi Arkivepeşi
rabisk̆apeşen ç̆areli reni aya ketabi? Ketabi tkvanis kuğun noʒ̆ilepe. Aya noʒ̆ilepek
muepeşen do miepeşen ambarepe momçapan?
Murat̆
K̆asap̆i: 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabis kuğun dido ginže
p̆aşura. Mtini giʒ̆vat; Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabişi oxazirinuşi oras, ar
k̆ele mohacirobaşi arkivepes vixandept̆i do entepeşi namtinepeşi k̆op̆iape
ebzdipt̆i menceli çkimiten. Mara ar mʒika
şk̆ule mohacirobaşi jin oxandu şeni govonk̆vati ma. Osmanlişi Gurcepe coxoni
ketabi şk̆ule, Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe coxoni
ketabişi edit̆oroba dop̆i ma. Aya ketabi gamiçkvinu Galeni Turkepe do Mzaxali
nok̆obğepeşi dudmaxvencobaşi sp̆onsorobaten, (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Çkin govonk̆vatit ar mohacirobaşi rabisk̆uri
filimişi oxazirinu şeni; aya rt̆u xolo (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas.
Edo çkin p̆ʒ̆opxit Osmanlişi Gurcepeşi mohaciroba coxoni do (13) vit̆o sum
burmeloni ar rabisk̆uri filimi (2013) jur
vit̆oşi do vit̆o sum ʒ̆anas. Aya rabisk̆uri noxvene çkinik viziyonis kamaxtu
noğa Esk̆işehirişi Turkuli Kianaşi nananoğaşi ajansişi xeten 21 Maisi (2014) jur
vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas, noğa Esk̆işehiris. Rabisk̆uri filimişi guri şeni,
ma gopteret̆i namtini noğapes (2013) jur vit̆oşi do vit̆o sum do (2014) jur vit̆oşi
do vit̆o otxo ʒ̆anapes. Edo rabisk̆a ok̆orobus kogevoç̆k̆i ma noğapeşen, so na
gopteret̆i. Rabisk̆uri filimişi oʒ̆irinu şk̆ule, (2014) jur vit̆oşi do vit̆o
otxo ʒ̆anas, Ma mç̆ipaşaşi kogevoç̆k̆i goşogorus do Batumişi mohacirepeşen
rabisk̆a ok̆orobus Osmanlişi Arkivis. Fursat̆i maquşi, xolo çkineburi oput̆epeşa
komepti do entepeşi ambarepe ok̆orobu şeni gzalepe dobgori ma. Ketabişi
oxazirinu naqonu (4) otxo ʒ̆anaş morgvalis. Edo Osmanlişi Arkivepeşen Rabisk̆apeten
93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabi gamiçkvinu K̆ult̆urişi Onazireşi
Telifuri Hak̆epeşi Generaluri Direkt̆orabaşi omxvacuten (2018) jur vit̆oşi do
vit̆o ovro ʒ̆anas; gecgineri gamaptit çkin. Aya ketabişi nanodudeti ren
Osmanlişi Arkivi. Amuş gale, Vakufepeşi
generaluri Direkt̆orobaşi Arkivi, noğa İst̆anbolişi omufteşi Şeriyyeşi
Sicilepeşi Arkivi, Cumhuriyetişi Arkivi, Ataturkişi Kutupxanaşi Arkivi,
Nadiruli Noxvenepeşi Arkivişen mohacirobaşi rabisk̆apekti memişveles. Arteri
temapeten, Suleymaniyeşi Kutupxana, Beyazit̆işi Oxenʒaluri Kutupxana, İSAM do
Çkinoba do Xeşnoxveneşi Vak̆fişi Kutupxanepesti
goşobgori ma. Mohacirobaşi ağani ketabepe do mak̆alepekti memişveles.
Arkivişi rabisk̆apeş gale, armʒika rt̆as nati, namtini k̆oçepeşi p̆icişen
tarixikti memişvelu do amutenti ketabi çkimi voxampi ma. Mara akolen iris
mskvaşa ognapuşi vore; dido mçire xaliten k̆oçepeşi p̆icişen tarixişi noçalişeti
k̆ut̆alişa domaç̆irnan; ayati k̆aixeşa miçkit̆an. 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni
ketabis gežin (10) vit noʒ̆ile, amaxtimonişi noʒ̆ileş gale. Amaxtimonişi noʒ̆ileten, ketabişi generaluri
noğira do oç̆aruşi format̆işen molapşini ma.
Batumi do muşi gomorgvaşi generaluri tarixi, Batumi do muşi gomorgvaşen İslamuri
k̆ult̆uruşi noxvenepe do xolo eya gomorgvaşi oput̆epeşi coxopeşen do
arkivepeşen k̆erapeşi coxopeşen molişinen maartani noʒ̆iles. Majurani noʒ̆ilek molaşinaps Batumişi Cepe/
Front̆i do Batumişi gomorgvaşi svalyari xalk̆işen ʒ̆opxineri askeruli
mencelepeşen (19.) vito maçxorani oşʒ̆anuraşi
Osmanli- Rusuli Limas. 93 Harbişi
Batumişi Front̆i, Manuşvale mencelepeşi Ordu/ Armia, Limaşi Dudi do Çodina,
Batumişi Xalk̆işi reak̆siyonepe Berlinişi Ak̆t̆işa, Osmanlişi Armiaşi Batumişi gomorgvaşen
Gamaxtimu do emindroneri Rusuli Armiaşi Batumişa Amaxtimu, 93 Harbişi
Mohacirobaşi Mizezepe do Moxaciroba, Maartani Didi Limaşi mizeziten
yeçkindineri Majurani Didi Mohaciroba k̆ut̆alişa do mç̆ipaşaşi iç̆arinu aya noʒ̆iles.
Yulva do
Oşke Uçamzoğaşi t̆erit̆oriaşa mohaciroba masumani noʒ̆iles, Geulva Uçamzoğaşi
t̆erit̆oriaşa mohaciroba do mohaciruli nobargenepeşi coxope niçinu ketabişi maotxani
noʒ̆iles. Maxutani noʒ̆iles Marmaraşi t̆erit̆oriaşa, maanşani noʒ̆iles Egeşi
t̆erit̆oriaşa, maşkvitani noʒ̆iles doloxeni Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maovrani
noʒ̆iles Yulva do Omjoreyulva Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maçxorani noʒ̆iles
Xçemoğaşi t̆erit̆oriaşa mohacirobapeşen ambarepe komepçit çkin. Emindroneri mohacirepeşi
coxopeşi list̆epe, mohacirepeşi oxveʒ̆upe, gedgineri oput̆epeşi xana do
nufusişi ambarepe, nobargenepeşi ruk̆ape,
emindroneri oxenʒaleşi omxvacupe, ğurape, dobadape, mezareşi kvape,
oçilu-okimocuş ak̆it̆epe, came do nʒ̆opulapeşi p̆lanepe, suretepe do amusteri
rabisk̆uri ambarepe mažirenan çkin.
Ketabişi çodina noʒ̆ilesti, mohaciroba do obargu şeni ar generaluri
k̆oment̆ari ixvenu. Ketabişi nanmizanp̆aji diçodu şk̆ule, uk̆açxe, muhacerepeşi
coxopeşi list̆epeti maqves; Yulva Uçamzoğaşi t̆erit̆orias dobargeri
mohacirepeşi coxopeti ar majura list̆eten niçinu ketabişi çodinas. Mtini mk̆ule nenaten, aya ketabi çkiniti ren
iptineri noçalişe spero muşis, maartani ketabi çkini steri; ayati k̆aixeşa miçkit̆an. Batumişi
Muhacirepeşen generaluro amk̆ata ketabi aʒ̆işa gamiçkvineri va rt̆u. Batumişi
mohacirepeşi ambarepeşen ar-jur mak̆ale gamiçkvineri rt̆u do mutu var. Xvala emk̆ata mak̆alepe miğut̆es xes. Aya
ar-jur mak̆aleş gale, xvala muxuruli do oput̆eşen ambaroni ar-jur ketabiti
kort̆u; amk̆ata noxvenepes didopeten arkivepeşenti ambari va uğut̆es. Çkin p̆ʒ̆opxit
aya ketabi 1877-1878 Osmanli-Rusuli Harbi do mohacirobaşi (140.) oşi do
majureçani ʒ̆anoba goşinu şeni.
Ali İhsan Aksamazi: Ketabik Batumişi
mohacirepeşen ambari momçapan; ho. Mara aʒ̆i çkin Batumi ptkvatşi, aʒ̆ineri
Batumi oxoiʒ̆onen. Eşo içkinen. Coxoten Batumi ren Batumi mara, emindroşi
Batumi do aʒ̆ineri Batumi ar rt̆ui, ar reni? Aʒ̆ineri Batumişen ambari
komiğunan; Gurcistanişi muxurepen arteri. Emindroneri Batumik aʒ̆ineri Turkiye
do Gurcistanişi namu muxurepes xe modumert̆u?
Murat̆
K̆asap̆i: T̆erimi Batumi, mtini giʒ̆vat, xvala andğaneri noğa Batumi şeni va
ixmarinu ketabişi doloxe. Aya ren ar generaluri t̆erimi. Andğaneri Gurcistanişi
Çuruk̆su/ Kobuleti, Aç̆ara (K̆eda do Xulo coxoni noğa) do Andğaneri Turkiye
çkinişi Artvini, Xopa, Murguli, Şavşati, Maraditi, Borçxa, Çxala, İmerxevi,
Gonio, Art̆anuci, Mak̆ufişi ar noʒ̆ile içkinen Batumi do muşi gomorgva coxoten
tarixişi mcveşi orapes, 93 Harbişi ʒ̆anapes. Noğa Batumi rt̆u Lazistanişi
Sancak̆işi şkaguri; eşo giʒ̆vat, andğaneri maanaten vilayet̆işi şkaguri. Ma jile
molapşini namtini svalepeşi coxope. Entepeşen xvala Şavşati do Art̆anuci rt̆u
mek̆ireli Çildırişi Sancak̆işa. Arkivişi
rabisk̆apeşen jile molapşini ma. Edo jileni k̆aza do nahiyepeşen mohaciri
gamaxtimeri nufusi molişinen Batumişi Mohacirepe coxoten Osmanlişi rabisk̆apeşi
doloxe; aya miçkit̆an. Am mohacirepekti molaşinapan dudi mutepeşişen Batumişi
Mohacirepe yado oxveʒ̆upe mutepeşi doloxe. Amuşeniti, 93 Harbişi Mohacirepe
Batumişen yado coxo gevodvit aya ketabis çkin, aya coxo moxva kobžirit. Speroşi
noçalişeş morgvalisti, dudi mutepeşi şeni mohacirepek udodginu iroras çkin
Batumişen komoptit, Batumişen moxtimeri voret yado ognapes. Entepeşi aya
notkvamepekti memişveles ketabis aya coxo gedvalus. Mara arkivişi rabisk̆apeşen
k̆aza do nahiyepeşi coxopeti molapşinit. Emuşeniti, Batumişi Muhacirepe
ptkvatşi, 93 Harbi şk̆ule xvala andğaneri Gurcistanişi noğa Batumişen
gamaxtimerepeşen vardo, andğaneri Artvini do k̆azape muşişen mohaciri
gamaxtimeri mohacirepeti molişinenan; aya oxoʒ̆onuşi voret çkin.
Ali İhsan Aksamazi: Ar- jur ketabi
kort̆u gamiçkvineri Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapes. Emk̆ata ketabepek başk̆aturli
ambarepe momçapt̆es. Xilafi/ çilata ambarepe momçapt̆es amk̆ata ketabepek; eşo
miçkin ma. Emindroneri K̆remlinişi resmuri/ ofiʒialuri ideolojişi landeten
ç̆areli rt̆es amk̆ata ketabepe. Aya rt̆u (20.) maeçani oşʒ̆anuraşi zmona do
gagnapa. Mara aya va ren maeçani oşʒ̆anura. Aya ren (21.) eçi do maartani oşʒ̆anura.
ʒ̆oxleni do aʒ̆ineri oşʒ̆anurepeşi zmona do gagnapa ar va ren. ʒ̆oxleni oşʒ̆anurapes,
k̆oçepek artikartis diniten/ ceraten do ideolojiten k̆imet̆i meçapt̆es. Mara aʒ̆ineri
dulya eşo va ren. Andğaneri ndğas, koçepe artikartis k̆oçinobaşi zmona do
gagnapaten k̆imet̆i meçamuşi renan. Andğaneri mʒxade ik̆limi/ k̆limat̆i aşo ren kianas. Akonuri
namtini Gurci gamantanerepek xoloti
(20.) maeçani oşʒ̆anuraşi resmuri/ ofiʒialuri ideolojepeten skidunan.
Emk̆ata ofiʒialuri ideolojepeten, Gurcepe do Lazepeşi cumaloba irdeni andğaneri
ndğalepes? Namtini Gurci gamantanerepek udodginu “Lazepe Gurci renan; Lazuri ren Kortuli
nenaşi dialekt̆i”-ya tkumernan. “Xvala Krist̆iani Gurci Gurci ren; Gurci illa
Krist̆iani iqvasunon!”-ya tkumernan.
Ekonuri- akonuri amk̆ata Gurci gamantanerepeşi zmona do gagnapa şeni
muepe gatkvenan?
Murat̆
K̆asap̆i: Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapeşi gagnapa gamaxtimeri ren dido p̆at̆i
kianaşi tarixişen, eşoti molişinasunan; ma eşo domaʒ̆onen. Tarixi iç̆arinu
didopeten ideolojepeşi landes. Tarixişi ilmiuri mç̆arus nomskuns arkivepeşi
rabisk̆apeten oç̆aru. Batumişen moxtimeri mohacirepe şeni, Batumişen Mohaciri
Gurci, Batumişen Mohaciri Lazi, Batumişen Mohaciri Abaza, Batumişen Turki
Mohaciri, Artvinişen Kyurdi Mohacirepe yado t̆erimepe ixmarinenan arkivişi rabisk̆apeşi
doloxe. Arkivişi amk̆ata rabisk̆apek çkin moʒ̆irapan, am mohacirepeşi mteli
Gurci va renan. Turki, Lazi, Abaza do Kyurdepeti kort̆es Batumişen moxtimeri mohacirepeşi
doloxe; aya ambari ren mtini. Mara rabisk̆apes tito-tito mç̆ipaşaşi mendap̆ʒ̆k̆edatşi, am mohacirepeşi dido ren Gurci; aya xali rabisk̆apeşen
k̆aixeşa ižiren. Batumişi mohacirepeşen majurani didi grup̆i ren Lazepe. Xolo
arkivişi rabisk̆apeşen mskvaşa ižiren, noğa Samsunişa dobarderi (99) otxo neçi
do vit̆o çxoro nufusiti ren Batumişen mohaciri Turki; eşo ç̆areli ren
rabisk̆apes. Batumişen moxtimeri
Batumişi Mohaciri Abaza yado ç̆areli jur oput̆eşi coxoti molişinen rabisk̆apes.
Noğa Bursaşi gomorgvas dobargeri Artvinişi Kyurdi mohacirepe yadoti ç̆areli ren
rabisk̆apes; aya notkvame ç̆areli ren
ekoni (13) vit̆o sum xana şeni. T̆erimi Kyurdi ixmarinen Batumi-K̆axaberis
skideri xalk̆i şeni; am xalk̆i molişinen goçebe-i Ek̆rad coxoten Osmanlişi
mcveşi rabisk̆apes; aya t̆erimi am xalk̆i şeni ixmarinen; eşo domaʒ̆onenan.
Batumişen mohacirepeşi doloxe Xemşilepeti kort̆es; mara entepe şeni Xemşili
yado va molişineren rabisk̆apes; xvala Batumişi mohacirepe yado molişineren.
Batumişi Mohacirepeşi et̆nik̆uri cincepeşenti molişinenan didopetenti
tapu-iskanişi defterepes. Mohacirepeşi mteli ren Muslimani. Am mohacirepeşi
doloxe Krist̆ianepeşen çkar miti va ren, mtini giʒ̆vat, ʒarobaşi Rusyaşi
oktalak Krist̆ianepes mohaciri oqopimuşa izni va meçeren. Axiris, andğaneri
ndğas, mohacirepeşi mteli renan Turkuli
dobadonarepe do raxat̆- xuzuroni skidunan artneri bandaraşi tude. Gurci do Lazi
va ok̆uiʒ̆k̆asunon tarixuri p̆rosesis, amk̆ata jur xalk̆i renan; ma eşo
visimadeps. Nenape mutepeşi do skidalape mutepeşi artimajuraşa dido mengaperi
renan. Entepe ok̆oʒ̆k̆u va ren mumkyuni. Xvala Lazi do Gurcepe şeni vardo,
Turkiyeşi Cumhuriyetişi mteli çkvadoçkva et̆nik̆ur-cinconi dobadonarepe şeni
ren aya notkvame çkimi. Mteliti xorʒi do buʒxa steri renan. Tkvani k̆itxalas
aşo coğap̆i memaçen ma. Aya ambarişenti molapşina, Gurcepe do Lazepe; nena,
k̆ult̆uri do skidalaten artikartişa irişen xolosoni jur xalk̆i renan. Gurci,
illati Krist̆iani iqvasunon; amk̆ata notkvame pelaperi va ren. Et̆nik̆uri
minoba çkva ren, diniti/ religiati çkva ren. Çkvadoçkva religiapeşen xalk̆epes
skidunan kianaşi dido dobadonapes. Gurci oqopimu ren Krist̆iani oqopimu yado
molaşinu ren Gurcupeşi tarixişen uambare oqopimu. Amk̆ata k̆oçepes tarixişen
ambari va uğunan. Gurcepeşi tarixişi ar noʒ̆ile gamak̆atu ren aya simada.
Krist̆ianobaş ʒ̆oxleni orapesti Gurcepe kort̆es aya kianas. Noʒ̆ireni komekçat;
Gurcepeşi Didi Mapa Parnavazik gedgeret̆u emindroneri iptineri Gurculi milluri/
erovnuli oxenʒale; tarixişi ketabepek eşo ambarepe momçapan; mara Krist̆iani va
rt̆u Didi Mapa Parnavazi. Artneri Mapa
Parnavazik iptineri Gurculi Alboniti ʒ̆opxeret̆u. Andğaneri ndğas; Gurcepe
renan dido-religialoni milleti. Ortodoksi, K̆at̆olik̆i, Muslimani Gurcepe,
Yahuduri religiaşen Gurcepe. Antepeş
gale, açkva andğaneri ndğas, Budizmi, Yahovaşi şaidoba steri religiapeşen
Gurculi dobadonarepe korenan Gurcistanis. Andğaneri ndğas, xolo Krist̆iani
Turkepe do Krist̆iani Arabepeti korenan kianas. Mtini giʒ̆vat na, dido-
religialoni oqopimu ižirinen mtel xalkepeşi doloxe andğaneri ndğas.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆
Begi; “Lazepe Gurcepeşen moxtimeri ren,” varna “Gurcepe Lazepeşen
moxtimeri ren.” Mis açkinen ki?! Amk̆ata p̆olemik̆epek çkineburi cumalobas
mxuci va meçaps. Andğaneri ndğas çkin Turkiyes pskidurt. Dğaşen dğaşa çkini
minobape ğurunan; çkini nenape ğurunan. Muç̆o p̆at do xes xe-ok̆ok̆limeri çkini
minobape voskedinat; muç̆o p̆at do çkini nenape voskedinat. Aya va ren
p̆olit̆ik̆uri gagnapa, mara k̆ult̆uruli gagnapa. Tkvan muepe isimadept aya
temaşi jin?!
Murat̆
K̆asap̆i: Tişen k̆udelişa mati tkvani
steri visimadep. Emk̆ata obarbalupek, upşu p̆olemik̆epek çkar va numxcupan xalk̆epeşi cumalobas. Speroşi
noçalişeşi oras rt̆u; ma dido gopti Batumişen Mohaciri Gurci do Lazepeşi ardido
oput̆es. Am jur xalk̆işen oçilu- okimocupe dido ren. Lazuri nenaşi mağarğale
çilik igureren Gurculi nena mk̆ule oraşi doloxe. Artneri xalişen giʒ̆vat;
Lazepeşa nisa mextimeri Gurci çilikti Lazuri oğarğalus kogeoç̆k̆eren mk̆ule ora
şk̆ule. Cenazepe mutepeşi, ç̆andape
mutepeşi, şenluğepe mutepeşi, mevlidepe mutepeşi iroras artikarti k̆ala iʒ̆opxineren
ʒ̆anapeşi morgvalis. Asti k̆arta xalk̆i artikarti k̆ala skidun aʒ̆ineri oras.
Andğaneri ndğas, Lazepe Gurcepeşen moxtimeri renan varna Gurcepe Lazepeşen moxtimeri renan yado
p̆olemik̆epeten obadu vardo, k̆ult̆uri
çkinişi oskedinuşi gzalepe ogoru, nena çkini oçvaluşi gzalepe ogoru, antepe
ağani tasepes oguruşi gzalepe ogoru domaç̆irnan. Emuşeniti xes xe meçameri
şurdoguriten oxanduşi voret çkin.
İdeolojepe gale mevaşkvat ak. Xalk̆i çkinis toli va uğun namtini
dik̆t̆at̆oruli simadapeşa; amk̆ata simadepe mevaşkvat do mohaciri
p̆ap̆uşp̆ap̆upe çkinişi gonoşinepes mancoba dopat; aya domibağunan çkin. Moxtimeri mohacirepeşi oxveʒ̆upe gamaviğit
çkin ketabişi doloxe. Qini ok̆ok̆idinuşi
p̆eriodis çkinda dik̆t̆a- xveneri ar gagnapaten, entepek mohaciri va
gamaxterenan; aya k̆aixeşa ižiren entepeşi oxveʒ̆upeşenti. İpti entepeşi emindroneri
xalişen ambari miğut̆an do eşo mç̆ipaşaşi bğarğalat. Lamtinalaşa anksi ğara
k̆ala dodgitatşi, xalk̆is tkvanda toli aqven.
Oput̆epes goptit do ekoni ambarepeşenti aya xali mskvaşa kobžiropt çkin. Tkvan namtini Lazi do
Gurci gamantanerepeşi p̆olemik̆epeşen molaşinapt, xalk̆is emk̆ata
p̆olemik̆epeşa toli çkar va uğun.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; namtini
akonuri Gurci gamantanerepek, “Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba Osmanlişi
K̆ilicişi zoriten,”- ya tkumernan. Muepe gatkvenan amk̆ata ambarepe şeni?
Murat̆
K̆asap̆i: Entepeşi amk̆ata simadape renan oşke oşʒ̆anurapeşi dinişi gagnapaşi
naqona; ma eşo visimadeps. Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba k̆ilicişi zoriten
Osmanlişi xeʒalas yado çkar tarixuri rabisk̆a va ren arkivepes. Aya idiaşi
mancepek va ğarğalapan arkivepeşi rabisk̆apeşen. Edo aya meseles hisiuri/ emoʒiuri,
ideolojiuri oxoʒ̆onapaten mendaʒ̆k̆edupan amk̆ata k̆oçepek. Gurcepek edzes
İslamoba Osmanlişi xeʒalaşi ʒ̆oxleni orapesti; amk̆ata rabisk̆apeti
gamiçkvineri renan Osmanlişi Gurcepe
coxoni ketabişi doloxe; amk̆ata rabisk̆apeti gamaviğit çkin. Osmanlişi xeʒelaşen
ʒ̆oxleni orapesti Muslimani Gurcepeşen namtini k̆oçepe komexterenan do
dibargerenan aʒ̆ineri Sivasi do K̆ayseri steri noğapeşa; amk̆ata arkivişi
rabisk̆epete xes komiğunan çkin. Batumi
do muşi gomorgvas skideri xalk̆işi İslamizasyoni p̆rosesi ixorʒelinu Osmanlişi
xeʒalas. Osmanlik aya t̆erit̆orias mtelo xe gedvuşk̆ule, ekoni nufusi ik̆oroʒxinu.
Ekoni k̆oroʒxeri nufusi rt̆u didopeten Krist̆iani. (100) oşi ʒ̆anaşk̆ule, ekoni
nufusi xolo ik̆oroʒxinu. Xolo Krist̆iani oput̆epe kort̆es ekoni t̆erit̆orias;
entepeşi rabisk̆apeti koren. Edoxolo, Osmanlişi irişen menceloni p̆eriodi rt̆u
eya. Osmanlişi oxenʒales ekoni xalk̆i meç̆irobaten Muslimani noktinuşi
p̆olit̆ik̆a uğut̆u k̆on na, mteli Gurcistanis skideri Gurcepe do Lazepe
Muslimani iqvasunt̆es. Kobuletişi gomorgvaşen ağani Muslimani yado namtini
k̆oçepeşen molişinen (1835) viton ovro oşi do eçi do vit̆o xuti tariğoni
defteris. Xvala Batumi do muşi gomargva vardo, noğa Tbilisi do Guriaşi muxurepeşenti
mamguro Muslimani gamaxtimeri Gurci ocağepeşi rabisk̆ape komiğunan çkin arkivi
çkinis; aya ambari ren (19.) vit̆o
maçxorani oşʒ̆anuraşi oşkendapeşen. Osmanlişi oxenʒalek Krist̆iani xalk̆is dido
mağali xarci ak̆vandu, emuşeniti aya
meç̆irobaten İslamoba ezdu ekoni xalk̆ik yado tkumernan namtinepek. Aya
ambariti mtini va ren; xilafi ren. İrişen ʒ̆oxle, Gurcistanişi gomorgvaşen
k̆orobineri Osmanlişi xarci ren tabala majura muxurepeşen k̆orobineri
xarcepeşen. Ek̆onomişi mizeziten Muslimanoba yeçkindu ekoni t̆erit̆orias yado
gamognapaps namtini k̆oçepekti; Osmanlişi xeʒalaşen ʒ̆oxleni ekoni xalk̆işen k̆orobineri
xarcepeşi rabisk̆ape do xolo emindroneri ekoni oput̆arepeşi ek̆onomiuri
xalepeşen rabisk̆ape meçamuşi renan amk̆ata k̆oçepe. Osmanlişi xeʒala do emuşen
ʒ̆oxleni ambarepe mutepeşi oxodgeri gamognapan am k̆oçepek. Aya ambarepe
mutepeşi mtini renani, mtini va reni;
aya solen oxovoʒ̆onat?! Mara, Osmanlişen ʒ̆oxleni Batumi do muşi gomorgvaşen
k̆orobineri xarcepeşi muk̆onoba do oput̆arepeşi skidalapeşen ambaroni
rabisk̆apeten ç̆areli ar ketabi va gamiçkvinu çkar miti şk̆elen aʒ̆işakis.
Emk̆ata k̆oçepeşi emk̆ata notkvamepeşi odude ren ar Rusi jurnalist̆işi mcveşi ambari.
Am Rusi jurnalist̆i mendiçkvineren Batumişi gomorgvaşa ʒarobaşi Rusiaşi oras. Oput̆arepeşen
vogni aya ambari ma yado ç̆areren am Rusi jurnalist̆ikti. Mara k̆aixeşa
miçkit̆an, amk̆ata ambaris çkar tarixuri mtinoba va uğun. Aya ren
Sovyetistanişi oraşen genomskide ideolojiur- tarixuri zmona do gagnapaşi
naqona. Mara tkvan gažirenan eya gomorgvaşi oktalaşen ambaroni k̆arta rabisk̆a
meçkineri p̆eriodepeten Osmanlişi Arkivepes.
Batumi do muşi gomorgvaşi İslamizayonişen ambaroni ardido rabisk̆a
komiğunan çkin. Gurci Şehidepeti kort̆es Yavuz Sultan Selimişi Çaldiranişi
Seferişi oras. Batumi do muşi gomorgvaşi gayrimuslimepeşi hak̆epeti oçvalu şeni
udodginu fermani nincğoneren şkagurişen. Gomorgvaşi xalk̆is xveneri p̆at̆inoba
şeni, emk̆ata maktalepes k̆ai geçinadveren do cezati meçeren Osmanlişi
şkaguronuri oktalak. Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe
coxoni ketabi çkinik amk̆ata dulyapeşen ambarepe meçaps. Emk̆ata k̆oçepe
ok̆itxuşi renan aya ketabi çkini. Arkivişi rabisk̆apeşi teten oğarğalu ren
irişen pelaperi dulya; emk̆ata k̆oçepe aya oçkinuşi renan.
Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ağani
k̆ult̆uruli noçalişepe, noxvenepe, p̆rojepe giğunani? Çkinda ağani surp̆rizepe
giğunani k̆ult̆uruli speros?
Murat̆
K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi çkinişi monžineri do
xampineri majurani gamaçkva şeni vixandep ma aʒ̆i. Aya ketabi çkinişi Turkuli
gamaçkvati Gurculi gamaçkvati gamiçinu mk̆ule oraşi doloxe do emuşeni. Milletik
udodginu aya ketabi mak̆vans. Emuşeniti
aya ketabişi monžineri do xampineri gamaçkva astaxolo oxaziru minon ma.
Gomorgva Maç̆axeli şeni Maç̆axeli Osmanlişi Arkivepes coxoni p̆rest̆ijuli ar
ketabi p̆ʒ̆opxup ma. Amuş gale, aya emedeni ixazirinasunon gamaçkvalu şeni
mk̆ule oraşi doloxe. Sup̆rizepe iqvasunonan, sup̆rizepe komiğun tkvanda; eşo
matkven aʒ̆i. Xolo arkivepeşen esasoni
dulyape oxvenus mevaqonop ma, ʒ̆oxle noğa Artvini, uk̆açxe noğa Batumişi jin.
Ali İhsan Aksamazi:
Murat̆ Begi, ma şukuri giʒ̆umert aya ok̆oxtvala şeni. Tkvan mç̆ipaşaşi
k̆itxalepes nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya ok̆otkvala!
Mara tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala
irote tkvan goxelan.
Murat̆
K̆asap̆i: Ali İhsan Begi, amk̆ata fursat̆i momçit, ma emuşeni şukuri giʒ̆umert.
Notkvame çkimi ak̆onari ren. Allahik çkin iris ocağepe çkini k̆ala xela,
şursağoba, ginže skidala momçan do iroras artimajura k̆ala dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!
aksamaz@gmail.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder